ردیابی موضوع غم وشادی در هزاره ادب پارسی

بخش سوم

 

 خواجه اهل راز حافظ شیرازی تلفیقی از خیام و مولاناست یا به تعبیر بهتر اندیشه های حافظ تلفیقی از اندیشه های عرفانی و اندیشه های فلسفی خیامی است . این تضاد را می توان بر دیگر تضادها یا دوگونگی ها و دو گانگی های شعر حافظ افزود. در شعر حافظ  غم ‌حداقل دردو حوزه مختلف بكار رفته است . یعنی در حقیقت غمهای حافظ دو گونه است :

غمهای  فلسفی و حكمی  و غمهای  عاشقانه و عارفانه

 غمهای فلسفی حافظ ، خیام گونه اند ، حدت و شدت كلام خیام در شعر حافظ دیده نمی شود كه بی گمان  تفكرات عرفانی وی در این توازن و تعدیل اندیشه  بی تأثیر نبوده است .  حافظ غمگین است و شرابخواه بر خلاف مولوی كه بی غم است و بی باده مست ؛ حافظ در فراق است و مولوی در عین وصال ؛ مولوی را مقام معشوقی بود و حافظ را مقام عاشقی  . غمهای فلسفی حافظ ، غم نیستی و فنای آدمی است . او غمگین است چون اساس و بنیاد هستی و شالوده آرزوها را سخت سست می بیند . او غمگین است چون انسان را از درك اسرار هستی عاجز می یابد . دوای این غم سیاه و یأس آلوده ، چیزی جر شراب ارغوانی نتواند بود :

غم   زمانه    كه    هیچش    كران    نمی بینم

دواش جز می چون می چون ارغوان نمی بینم

 

پیوند  عمر  بسته  به  موی است هوش دار

غمخوار خویش باش ، غم روزگار چیست ؟

 

می  خور  كه هر كه آخر كار جهان بدید

از غم  سبك  برآمد  و رطل گران گرفت

 

جام  مینایی  می  سد ره تنگ دلی است

منه  از دست كه سیل غمت از جا ببرد

 

اگر نه باده  غم دل  ز یاد ما  ببرد

نهیب  حادثه  بنیاد  ما  ز جا  ببرد

 

 ساقی تنها كسی است كه در این لحظات سراسر غم و ماتم و تحسر به امداد شاعر می آید :

ساقیا برخیز و درده جام را

خاك  بر سر كن غم ایام را

 

 غم های عرفانی حافظ رنگ و بوی كاملا متفاوت دارد . غم های حافظ در این مقام ، آنات و لحظات شیرینی است كه با عشق و خاطره و یاد معشوق همراه است . غم در این حال و هوا ، معادل كلمه عشق است و گاهی نیز با كلمه درد در یك ردیف قرار می گیرد . عشق بار عظیم امانتی است كه انسان تحمل آن را بر جان شیفته خود پذیرفته است . عشق بخششی ازلی است كه حافظ در آن زمان كه دیگران قرعه قسمت بر عیش زده اند او غم عشق را برگزیده است :

در  ازل   پرتو  حسنت  ز   تجلی   دم  زد

عشق  پیدا  شد و آتش  به  همه  عالم زد

دیگران قرعه قسمت همه بر عیش  زدند

دل دیوانه ی  ما  بود  كه  هم  بر  غم  زد

 

بار  غم  او  عرضه به هر كس كه نمودند

عاجز  شد و این قرعه به نامم ز سر افتاد

 

سلطان ازل  گنج  غم عشق به ما داد

تا روی  در این منزل  ویرانه نمودیم

 

 با این تعبیر غم حافظ ازلی است چون عشق او ازلی است و علی الدوام  ابدی خواهد بود :

حافظ  گمشده را  با غمت ای   یار عزیز

اتحادی است كه در عهد قدیم افتاده است

 

مقام  عیش  میسر  نمی شود  بی  رنج

بلی ، به  حكم بلا  بسته اند  روز الست

 

نه این زمان دل حافظ در آتش هوس است

كه  داغدار  ازل  همچو  لاله خود روست

 

غم عاشقانه حافظ ، غم دوری از معشوق و محبوب است ، چون غم محبوب است عزیز و دوست داشتنی است :

لذت  داغ غمت  بر  دل  ما  باد  حرام

اگر از جور غم عشق تو دادی طلبیم

 

تا گنج غمت در دل ویرانه مقیم است

همواره  مرا  کنج خرابات مقام است

 

 در برخی از ابیات حافظ با پاراداكسی از غم و شادی رو به روایم : غمی كه شادی بخش است .

چون غمت را نتوان یافت مگر در دل شاد

ما  به  امید   غمت   خاطر  شادی  داریم

 

گر دیگران به عیش و طرب دلخوش اند و شاد

ما   را   غم    نگار    بود    مایه  ی  سرور

 

شادی  مجلسیان  در  قدم  و  مقدم   توست

جای غم باد هر آن  دل كه نخواهد شاد ست

 

هنر حافظ ، هنر عشق ورزیدن و غمخواری دل است :

ناصحم گفت كه جز غم چه هنر  دارد  عشق؟

گفتم ای  خواجه  عاقل ، هنری بهتر از این ؟

 

 تعارض و گونه های مختلف و متفاوت نظریه پردازی های حافظ در شعر ، در حوزه غم و شادی نیز رسوخ یافته است . حافظ  كه از ترش رویی زاهد و عبوس چهره صوفی به تنگ آمده است دل به خنده های شاد پیر مغان می بندد و شادی را در گذشته باستانی خود جستجو می كند :

دیدمش خرم و خندان قدح باده به دست

واندر آن  آینه صد گونه تماشا می كرد

 

 پیر مغان كه شاید نمودی از كیخسرو ، جمشید یا زردشت باشد پیغامبر شادی و فرح  و خرمی است . حافظ در غزلی دیگر نیز به مقایسه جام می و چنگ می پردازد و شادی را نتیجه می گیرد كه می تواند ختم كلام ما در باب شادمانگی حافظ باشد :

با  دل  خونین    لب  خندان    بیاور    همچو   جام

نی گرت زخمی می رسد آیی چو چنگ اندر خروش

 

بخش چهارم این مقاله در صفحه بعد

صفحه قبل

صفحه 3

صفحه بعد