ردیابی موضوع غم و شادی در هزاره ادب پارسی

بخش چهارم

 

عبدالرحمن جامی ، خاتم الشعرا دوره عراقی ، در این حوزه تنها به واگویه سخن گذشتگان بسنده می كند :

منه زعشق به دل بارغم  تو را آن به

كه  بار غم  ز دل  اهل  درد   برداری

 

 بابا فعانی شیرازی و وحشی بافقی در طلیعه سبك هندی با ارائه مكاتب جدیدی از جمله مكتب وقوع و واسوخت بی گمان طرحی نو در انداخته اند كه در قرن دهم  و یازدهم منشأ اثراتی در اشعار شاعران سبك هندی بود . بابا فغانی دل به آزار یار جفا پیشه می دهد و با خود چنین زمزمه می کند :

دل بد مكن از یار جفا پیشه  فغانی

یاری  كه  جفایی  نكند  خوب نباشد

 

 اما وحشی بافقی اگر چه غم معشوق در اعماق جانش رسوخ یافته ، در كلام خود با زبان تعرض و اعتراض به عتاب معشوق می پردازد . این گونه تند خویی در برابر معشوق هم ریشه روانشناختی و هم ریشه اجتماعی دارد و از این دو حوزه قابل نقد و بررسی است :

مكن ، مكن لب ما را به شكوه باز مكن

زبان    كوته    ما    را   دراز     مكن

پر است شهر زناز بتان  نیاز  كم  است

مكن  چنانكه  شوم  از تو  بی نیاز مكن

 

 صائب تبریزی شاخص ترین شاعر سبك هندی به شمار می رود . درگیری شاعران سبك هندی با زبان و تأكید آنها بر خلق معانی بكر و بدیع و مضمون سازی و مضمون تراشی و بعضا بازی های زبانی ، برداشتی دقیق و صریح را از شعراین دوره ،  مشكل و تا حدودی نا مقدور ساخته است . صائب تبریزی نیز از این قاعده مستثنی است

مرا ز سیر چمن غم ، تو را نشاط رسد

تو  خنده گل  و  من  داغ لاله   می بینم

 

 نوع نگاه متفاوت صائب به طبیعت و دینا ، برخی از اشعار او را قابل توجه و تأمل كرده است . صائب آن زمان كه دنیای اطراف خود را جور دیگر می بیند به تصاویر تازه ای در حوزه غم و شادی در عالم دست می یابد :

گر نباشد حسن معنی خط زیبا هم خوش است

گر زبان گویا نباشد دست گویا هم خوش است

دیده   یوسف شناسی  نیست  در مصر  وجود

ورنه با این تیرگی زندان دنیا هم خوش است

 

 در برخی از موارد  نیز به تكرار گفته  دیگران می پردازد :

با  غم عشق ، غم عالم فانی  هیچ  است

غم عالم نخورد هر كه همین غم با اوست

 

نمی توان غم را به خنده بیرون برد

زخنده رویی گل ، ‌تلخی شراب نرفت

 

 یأس و دلزدگی ووجد اندوه و حسرتی جانگزا از ویژگیهای محتوایی شعر شاعران سبك هندی به شمار می رود . برخی از شاعران این سبك بنا بر آنچه در تذكره ها آمده است از زندگی آرام ، شاد و مرفهی برخوردار بوده اند با اینهمه اظهار یأس و ناامیدی به شكلی كاملا آشكار در شعرشان نمود دارد . حكیم كاشانی از تهیدستی ، روزه حرمان گرفته است :

دارم آن حوصله و صبر که غم هم نخورم

از  تهیدستی  اگر  روزه ی  حرمان  گیرم

 

 طالب آملی روز و شب از غم معشوق خاك بر سر می ریزد:

جان  دگرم  بخش  كه  آن  جان كه  تو  دادی

آن سان زغمت خاك به سر ریخت كه  تن شد

هر  سنگ  كه  بر سینه زدم  نقش تو بگرفت

آن   هم   صنمی   بهر    پرستیدن   من   شد

 

  بیدل دهلوی در تحیر و سرگشتگی های عالم امكان ، به تصاویر وهم آلود ، پیچیده و گاه حیرت انگیز شاعرانه  روی آورده است :

چراغ  حسرت دیدار خاموش و نمی داند

تحیر ناله  بود  اما  من بیهوش  نشنیدم

 

 و در همین تحیر است كه در دو راهه شادی و ناشادی مانده است :

زندگی در گردن افتاده است بیدل چاره چیست

  شاد   باید    زیستن  ،  ناشاد  باید   زیستن ؟

 

 از شاعران دوره بازگشت ادبی ، بدون هیچ توضیحی ،‌اشعاری را در این باب تقدیم می داریم:

 

  نیازی جوشقانی :

  بگو چگونه  فروشم غمت به  شادی عالم

  كه  شادی  دو جهان دادم و غم تو خریدم

 

   قصاب كاشانی :

  به من بسیار می ماند ، نمی دانم كه صنع حق

  مرا از خاك غم  یا خاك  غم  را  آفرید از من

 

   عاشق :

   مرا  كه  از غم  هجران جهان  بود  زندان

   چه خلوت و چه گلستان ، چه انجمن بی تو

 

   نشاط اصفهانی :

   غم و شادی  كه  به  یك  لحظه  دگرگون  گردد

   چه غم ار باشد و گر زانكه نباشد چه غم است

 

  فروغی بسطامی :

  آنكه یك ذره غمت در دل پر غم دارد

  اگر انصاف دهد عیش دو عالم دارد

 

 بررسی این موضوع در حوزه ادبیات معاصر مجالی بیش از این می طلبد به همین مختصر بسنده كرده و این مقال را با دوبیتی از هوشنگ ابتهاج از شاعران نامی معاصر به پایان می بریم :

 زندگی   زیباست   ای   زیبا  پسند

 زیبه  اندیشان   به   زیبایی   رسند

 آنقدر   زیباست  این  بی  بازگشت

 كز برایش می توان از جان گذشت  

پایان / 1385

صفحه قبل

صفحه 4

..........