استاد جلال ذوالفنون

متولد ۱۳۱۶‎/۱۲‎/۱۶ ، آباده فارس
نوازنده و مدرس سه تار، نواساز، مسلط به نواختن تار و ویلن
تحصیل در هنرستان موسیقى ملى
ورود به دانشكده هنرهاى زیبا و اخذ مدرك لیسانس موسیقى
حضور در مركز حفظ و اشاعه موسیقى ایران و بهره مندى از محضر استادان مركز و مكتب برومند
برخى از آثار او عبارتند از:
گل صد برگ، آتش در نیستان (با صداى شهرام ناظرى) ، پرند، پیوند، تكنوازى سه تار و...
 

اشاره: جلال ذوالفنون، تنها یك استاد موسیقى نیست. مجموعه اى است از دانش، تسلط به فن اجرا و جهان بینى خاص كه هنرمندانى چون او دارند. واقع بینى آمیخته به تخیلى كنترل شده، خیالى آزاد و درعین حال مقید به انگاره هاى فرهنگ اصیلى كه در آن رشد كرده، قلندرى و شوریدگى وسلوكى كه انگار پایانى ندارد. صداى سه تار او، هنگامى هم كه دیگر سه تار نمى نوازد، در گوش و هوش مخاطب هایش طنین انداز است.

طرفداران پرشور ساز او، معتقدند كه ذوالفنون در ساحت ناخودآگاه آنها موسیقى مى نوازد. واقعیت این است كه به تعبیر استاد زنده یاد امیرحسن یزد گردى: " ساز عرفانى ذوالفنون" ، براى آنها كه دوستدار این نوع برخورد با سه تار وبا موسیقى ایرانى هستند، جذبه اى هوش ربا دارد.

تمام اینها، در هاله اى ظریف از طنز و ایهام و بداهه گویى هاى آنى كه مشخصه هنرمندان خلاق و رندان خلوت نشینى چون اوست،دیده مى شود.

به قول قدما: "او را كلماتى عالى است" . از جمله: "تابه خود آمدم، دیدم تار سنگینى در آغوش دارم و بار گرانى بر دوش" . در هنرستان موسیقى ملى، زمان تصدى استاد روح الله خالقى، سه تار جزو سازهاى اصلى نبود. حتى براى آن دستور (متد) مستقلى ننوشته بودند و عنوان "دستور مقدماتى تار و سه تار" ، بر كتابى بود كه زنده یادان، خالقى، موسى معروفى، زرین پنجه و... نوشته بودند و در هنرستان تدریس مى شد. برادر بزرگ او، محمود (متولد ۱۳۰۰) كه هم اكنون در آمریكا اقامت دارد، از شاگردان كلاس ویولون استاد صبا بود و از معروف ترین نوازندگان عصر خود شناخته مى شد. جلال ذوالفنون كوچك، جزو اولین گروه شاگردانى بود كه در نخستین دوره فعالیت هنرستان موسیقى ملى، با سرپرستى مستقیم استاد روح الله خالقى (در سالهاى ۱۳۳۸ ـ ۱۳۲۸) وارد شد. هم دوره هاى او نیز بعدها هنرمندان مشهورى شدند، ازجمله هوشنگ ظریف، افلیا پرتو، سمین آقارضى، ارفع اطرایى ، نصرت الله گلپایگانى و فرهاد ارژنگى كه این دو نفر آخر، جوان از جهان رفتند. علاقه ذوالفنون به سه تار بود ولى طبق برنامه درسى هنرستان مجبور شد ویولون و تار بنوازد. هم اكنون نیز وى در نواختن این دو ساز دستى گرم دارد ولى بدان تظاهرى ندارد. تنها یك بار در سال گذشته، خرق عادت كرد و برنامه اى جمع و جور ترتیب داد و با تار قطعاتى را به اجرا گذاشت و نشان داد كه "هنوز دود از كنده بر مى خیزد" .

ذوالفنون در دوره هنرستان از راهنمایى هاى استاد موسوى معروفى در نوازندگى سه تار استفاده مى كرد.استاد معروفى در آن زمان به تدریس قرآن و شرعیات در هنرستان مشغول بود و دیگر با موسیقى سروكار آشكار نداشت. درآن سالها، بعد از مدتى كوتاه كه استاد ابوالحسن صبا با هنر درخشان سه تار نوازى خود در رادیو تهران جلوه اى تازه كرده و علاقه مندان را به صداى این ساز مشتاق ساخته بود، به خواهش فرزند استادش، احمدعبادى پسر میرزا عبدالله، از سه تار زدن در رادیو كناره گرفته بود و عبادى، سلطان بلامنازع سه تار نوازى در موسیقى ایران شناخته مى شد.

از نوا در ایام این كه ذوالفنون جوان به دنبال سبك و سیاق نوازندگى عبادى نرفت و گویى از همان اول به دنبال راهى دیگر بود. راهى دور از بدعت هاى فردى و نزدیك تر به اصالت هاى هنرى قدیم.موسیقى ایران در صد سال گذشته، دوران رونق و رواج چند ساز را گذرانده است كه از میان آنها، دو ساز "تار" و "ویولون" از همه پر رونق تر بودند. زمان میرزا حسینقلى تا على نقى وزیرى ، عصر "تار" بود و زمان تأسیس رادیو تأسیس مركز حفظ و اشاعه ، یعنى مدتى كمتر از سى سال، عصر "ویولون" در موسیقى شهرى ایرانى حكمفرمایى داشت. رواج مجدد سازهاى مهجور ایرانى از قبیل سه تار و كمانچه، از اواسط دهه ۱۳۰۴ بود كه مقارن شد با تأسیس اولین دپارتمان موسیقى در دانشكده هنرهاى زیبا دانشگاه تهران (۱۳۴۴) و مركز حفظ واشاعه موسیقى (۱۳۳۷) . جلال ذوالفنون جوان جزو اولین گروه دانشجویانى بود كه به این دپارتمان وارد شد. در حالى كه پیش از آن نیز به عنوان یك موسیقیدان معتبر شناخته شده بود ودر برنامه هاى متعددى در اركسترهاى رسمى حضور داشت. جلال ذوالفنون در این مراكز با استادان بزرگى چون نورعلى برومند، یوسف فروتن و سعید هرمزى آشنا شد و از آنها درس گرفت.

او با این كه در همان زمان تحصیلات هنرستانى كاملى داشت و از مهارت عمل خوبى برخوردار بود، و با این كه بین محققان موسیقى نیز به عنوان موسیقیدانى اهل تحقیق شناخته شده بود( هرمز فرهت در سال ۱۳۳۶ به راهنمایى او با استاد صبا آشنا شد و رساله دانشگاهى خود را نوشت)، با وجود این، در ارتباط با استادان سالخورده اى كه آخرین نسل شاگردان درویش خان درآن سال ها بودند، دنیاى تازه اى به رویش باز شد كه تا پیش از آن قابل تصور نبود. آشنایى با مطالب وتكنیك ها و شگردهاى قدیمى و معاشرت با موسیقیدانانى كه حال و هوایى بسیار متفاوت با موسیقى هنرستان و موسیقى رادیو داشتند، سیر و سلوك او را در جهان اصوات، كامل كرد.

برخلاف آنچه كه تصور مى شود، نظام آموزش شفاهى در موسیقى سنتى، در عین اینكه انگاره هاى ثابتى را به هنرجو آموزش مى دهد، به طرزى نهانى، خلاقیت او را تقویت مى كند تا بعدها با گذر از مراحل تكنیك و تمرین، به بیان و لحن فردى خود دست پیدا كند و شبیه به استادش نشود. جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفى، داریوش طلایى، حسین علیزاده، چهارهنرجوى مكتب استادان برومند، هرمزى و فروتن بوده اند اما هیچ كدام مثل یكدیگر ساز نمى نوازند. از این میان، ذوالفنون تنها كسى بود كه سه تار را به عنوان اولین و آخرین ساز تخصصى خود برگزید و بر آن وفادار ماند. با توجه به اینكه هیچ كدام از نوازندگان شناخته شده قدیم تا امروز به استثناى احمد عبادى سه تار را به عنوان تنها ساز خود برنگرفته بودند، شهامت و ایمان ذوالفنون را در این تصمیم مى توان سنجید.

با نوازندگى او بود كه سه تار به عنوان سازى مستقل، از بین جمع نخبگان موسیقى به میان توده مردم راه یافت و ؟ سه تار او در نوارهاى گل صد برگ و آتش در نیستان و شیدایى و...در ذهن و زبان مردم علاقه مند به موسیقى، زمزمه گر شد. به قول یكى از موسیقیدانان، عصر سه تار در زمانه ما را بیش از همه با صداى سه تار ذوالفنون مى شناسند چرا كه هیچ كس بیش از او بر نواختن این ساز پافشارى نكرده است.

استاد ذوالفنون : موسیقی برای تعالی ذهن انسان است

موسیقی برای تعالی ذهن انسان است و باید برای آن از جان مایه گذاشت لذابه دنبال حركتی نو در موسیقی ایران هستیم. موسیقی ظرافت و لطافتهای وجود انسان را به وی یادآوری می‌كند و در پرتو آن توجه به حقایق زندگی بوجود می‌آید. تمام انواع موسیقی در تعالی ذهن انسان نقش ندارند بلكه بخشی از آن به این مطلب مرتبط است و بخشی از موسیقی جنبه سرگرمی دارد و معنی در آن نیست.

چون نفوذ موسیقی زیاد است وقتی بی‌معنی شود باعث اختلال و آشفتگی ذهن می‌شود و انسان را از حقایق دور می‌كند لذا این نوع موسیقی آلوده و مسموم است.

كوشش ما حركت به سوی موسیقی از نوع متعالی آن است زیرا موسیقی در تقویت ذهن و هدایت به معیارهای انسانساز نقش دارد و اكنون نیاز جامعه و فرهنگ به آن است.

باید هرچه نیروی انسانی و جوان داریم با خود همراه كنیم و به كمك اساتید جوان موسیقی، نوعی موسیقی بسازیم كه جوانپسند و جهانپسند باشد. آن نوع موسیقی متعالی است كه در آن معیارهای انسانی و یادآوریهای زیبایی وجود داشته باشد و علاوه بر آن احساس شود كه موسیقی وظیفه‌ای دارد.

اگر نگاه به موسیقی بسته به نقشی كه در ساختن فرهنگ دارد باشد طبعا حركت ما هم از جهت موسیقیدان و هم از جهت مخاطب متفاوت خواهد شد. آنچه به عنوان موسیقی در جامعه رایج است بخش بسیار كوچكی از موسیقی اصیل است و باید به مدد سرمایه‌ای كه از موسیقی داریم آثار جوان پسندانه و به روز ارایه كنیم كه حاوی پیام انسان دوستی باشد.

تقسیم بندی موسیقی را به پاپ و غیرپاپ درست نمی‌دانم بلكه موسیقی باید به دو دسته كلی خوب و بد تقسیم شود. برای پیشرفت موسیقی باید امیدمان را از ارگانهای دولتی قطع كنیم زیرا این مردم بوده‌اند كه در تمام ادوار فرهنگ و هنر را ساخته و حفظ كرده‌اند.