این عبارت مثلی از نظر معنی و مفهوم استعاره ای با ضرب المثل معروف گنه کرد
در بلخ آهنگری مترادف است . مورد استفاده و استعمال آن هنگامی است که قادر
زورمندی مرتکب جرم شود ولی ضعیف ناتوانی را مورد مواخذه قرار دهند و از او
دیت جرم بستانند .
اما ریشه تاریخی آن :
کریمخان زند سرسلسله دودمان زندیه مردی تنومند و قوی هیکل بود " شبها مجلس
عیش می آراست و شراب می خورد و اندک می خوابید " همین افراط در شرابخواری و
شب بیداریها آن هم در سنین کهولت موجب شد که غالباً اعتدال مزاج را از دست
دهد و ضعف و بیماری بر او مستولی شود . از قضا روزی بیمار شد و پزشک مخصوص را
که لقب حکیم باشی داشت بر بالینش حاضر کردند .
حکیم باشی چون پادشاه را معاینه کرد بیماری را ناشی از امتلای معده تشخیص داد
و بر طبق معمول و امکانات آن عصرو زمان برای مریض یعنی پادشاه زند اماله
تجویز کرد .
امله ظاهراً وسیله ای بود برای تنقیه و لینت مزاج بود که در ادوار گذشته علی
الاکثر درباره اطفال پرخور و شکمباره بخصوص آنهایی که غذاها و تنقلات ناجور
می خوردند به کار میرفت .
اماله آلتی به شکل قیف و دنباله آن دراز و نوکش کج است که بدان وسیله مایعات
و داروهای آبکی را از پایین داخل امعاء و احشاء می کنند تا روده ها پاک شود و
یبوست مزاج و هرگونه انتلای معده مرتفع گردد .
بزرگسالانی که دچار بیماریهای داخلی و یبوست و امتلای معده می شدند بیشتر با
فلوس و انواع جوشانده خود را معالجه می کردند و اماله را به هر جهت و سببی که
تصور شود خوش نداشتند و آن را بعضاً نوعی تحقیر و تخفیف تلقی می کردند .
وکیل الرعایا آن خان لر و متعصب که به همین جهات و ملاحظات ، اماله و شیاف و
این گونه معالجات را به زعم خویش در شان مردان سپاهی به ویژه سلاطین و
سرداران نمی دانست به شدت برآشفت و با خشونت فریاد زد :" کی اماله شود ؟"
طبیب ترسید بگوید شما ، گفت :" باید مرا اماله کنند تا خوب شوید ." کریمخان
زند به قدری عصبانی بود که بدون مطالعه " و شاید به منظور تنبیه و مجازات و
اسائه ادبی که شده است " دستور داد " حکیم باشی را دراز و اماله کردند "!!
از قضای روزگار کریمخان زند بهبود یافت و احتیاج به تنقیه و اماله پیدا نکرد
زیرا مرض چندان حاد و دشوار نبود ویحتمل همان جوش و خروش و حرارت و گرمی ناشی
از ناراحتی اعصاب موجب دفع مرض و بیماری شده باشد . در هر
صورت این اقدام و تدبیر خان زند را به فال نیک ! گرفتند و از آن به بعد "
هروقت کریمخان زند بیمار می شد طبیب نگون بخت مجبور بود اماله گردد !!" و
یا به اصطلاح معروف حکیم باشی را دراز می کردند و این عبارت از آن تاریخ
ضرب المثل شد
