دلیل و برهان هر قدر هم قاطع و مستدل باشد ، نمی تواند جای احساس را بگیرد.
همیشه دلیل و بر هان دون احساس، و احساس بالاتر از دلیل است. این عبارت-
البته در میان اهل اصطلاح وعرفان-هنگامی مورد استفاده و استناد قرار می گیرد
که متکلم در پیرامون رد و نقص مسا یل مسلم و بدیهی اقامه دلیل کند. یعنی همان
کاری را که اهل جدل و سفسطه انجام می دهند و هدفشان اقامه دلیل است، نه قانع
کردن مخاطب.
عبارت بالا از تاریخی ضرب المثل شد که فیلسوف شرق و صاحب کتاب اسفار،
ملاصدرای شیرازی با ذکر شاهدی بارز و آشکار به حقیقت احساس و رد دلایل
سوفسطایی پرداخت، چه احساس فلسفه سوفسطایی بر اصل جدل و سفسطه و قلب حقایق از
طریق اقامه دلایلی که رد آن دلایل خالی از اشکال نیست استوار می باشد.
می گویند روزی ملاصدرا در کنار حوض پر آب مدرسه درس می داد . غفلتأ فکری به
خاطرش رسید و رو به شاگردان کرد و گفت: " آیا کسی می تواند ثابت کند آنچه در
این حوض است آب نیست؟"
چند تن از طلاب زبر دست مدرسه با استفاده از فن جدل که در منطق ارسطو شکل
خاصی از قیاس است و هدف عاجز کردن طرف مناظره یا مخاطب است نه قانع کردن او ،
ثابت کردند که در آن حوض مطلقأ آب وجود ندارد و از مایعات خالی است!
ملاصدرا با تبسمی رندانه مجددأ روی به طلاب کرد و گفت:" اکنون آیا کسی هست که
بتواند ثابت کند در این حوض آب هست؟" یعنی مقصود این است که ثابت کند حوض
خالی نیست و آنچه در آن دیده می شود آب است.
شاگردان از سئوال مجدد استاد خود ملاصدرا در شگفت شده جواب دادند که با آن
صغری و کبری به این نتیجه رسیدیم که در حوض آب نیست، حال نمی توان خلاف قضیه
را ثابت کرد و گفت که در این حوض آب هست...
فیلسوف شرق چون همه را ساکت دید سرش را بلند کرد و گفت:
" ولی من با یک وسیله و عاملی قویتر از دلایل شما ثابت می کنم که در این حوض
آب وجود دارد." آن گاه در مقابل چشمان حیرت زده طلاب کف دو دست را به زیر آب
حوض فرو برد و چند تا مشت آب برداشته به سر و صورت آنها پاشید . همگی برای
آنکه خیس نشوند از کنار حوض دور شدند . فیلسوف عالیقدر ایران تبسمی بر لب
آورد و گفت" همین احساس شما درخیس شدن بالاتر از دلیل است... "
