عبارت مثلی بالا که بیشتر در جنوب ایران و بین اهل ادب و تاریخ مصطلح است
هنگامی مورد استفاده و استناد قرار میگیرد که دستگاهی زحمت و هزینه نگاهداریش
زاید بر سود و فایده آن باشد ، و یا شخصی بیش از حد زحمت وافاضه اش توقع حقوق
و دستمزد داشته باشد .
در این گونه موارد آن موسسه یا آن شخص را به قوش کریمخانی تشبیه و تمثیل می
کنند و عطای فایده اش را به لقای توقع و مزاحمتش می بخشند .
اما ریشه تاریخی این ضرب المثل :
به طوری که در کتب تاریخی آمده است شاهان و رجال وبزرگان ایران غالبا عاشق
شکار بوده اند و برای صید پرندگان وحیوانات وحشی به شکل جرگه یا انفرادی از
طرق مختلفه استفاده میکرده اند که از آن جمله پرورش پرندگان شکاری بوده است .
این پرندگان شکاری عبارت بودند از قرقی ، قوش ، شاهین ، باز ، سنقر ، چرغ ،
الاطوغان یا آق طوغان و حتی کلاغ که آنها را در بازخانه و یا به اصطلاح دیگر
قوشخانه برای صید پرندگان و آهو و خرگوش و جز اینها تربیت می کرده اند .
در بازخانه سلاطین ایران گاهی تا هفتصد پرنده شکاری از هر قبیل نگهداری می شد
که برای هر یک از این پرندگان مامور ومربی مخصوص گماشته بوده اند .
شاردن سیاح معروف فرانسوی در عصر صفویه راجع به بازخانه شاهی می نویسد :" در
این موسسات دفتری وجود دارد که مخصوص ثبت و ضبط مرغانی است که به شاهنشاه
تقدیم می دارند و یا اعلیحضرت اعطاء می فرمایند . در این دفاتر اسامی اشخاص و
تاریخ و خصوصیات پرندگان شکاری درج می شود . صید با مرغان شکاری در ایران خرج
سنگینی دارد چون طیور صیاد فقط از گوشت تغذیه می کنند و لاغیر، و برای
بعضیشان ناگزیرند که در تمام مدت روز منحصرا مرغ خانگی بدهند ."
روزی برای کریمخان زند سر دودمان سلسله زندیه که مطلقا اهل این گونه تجملات
پر خرج نبوده است قوشی به عنوان تحفه آورده بودند که بسیار قشنگ و زیبا بود .
کریمخان از بازیار پرسید :" خوراک این قوش چیست وچگونه باید از این حیوان
پذیرایی کرد ؟" بازیار جواب داد :" این قوش شب و روزی دو وعده غذا می خورد و
هر وعده باید گوشت یک مرغ بزرگ یا دو کبوتر به او داد. در فاصله دووعده غذا
اگر مقداری از تنقلات نیز به اوداده شود در فربهی و سلامتی بی اثر نخوهد بود!
محل سکونت این نوع قوشها باید قفس بالنسبه بزرگ و بسیار زیبا باشد و روزی یک
بار او را شستشو دهند تا گرد و غباری که بر سرو رویش نشسته است زایل و زدوده
گردد !"
کریمخان زند مجددا پرسید :" بگویید ببینم این حیوان زبان بسته در ازای این
همه تیمارداری و پرستاری چه فایده ای دارد ؟" جواب دادند :" هرگاه وکیل
الرعایا قصد شکار کند و تصادفا کبک یا کبوتری را از دور ببیند قوش را رها
میکند و این حیوان احتمال دارد یکی ازآن پرندگان را صید کند و به حضور سلطان
بیاورد . همچنین اگر آهویی ازجرگه شکار و تیررس سلطان فرار کند هنر قوش این
است که خود را به آهو برساند ودر مقابل دیدگانش آن قدر پرپر می زند تا حضرت
وکیل الرعایا به آهونزدیک شوند و آن را هدف قرار دهند !"
سرسلسله دودمان زندیه که تاکنون سراپا گوش بود و دیده از حیوان تقدیمی بر نمی
داشت با تبسمی که حاکی از کمال صفا و وطن خواهی و رعایت اقتصاد و صرفه جویی
در دستگاه سلطنت بود به آورندگان قوش گفت :" با این ترتیب به حساب شما من
باید روزی چهار کبوتر ومقداری تنقلات برای تغذیه این حیوان تدارک کنم و یک
نفر مربی نیز برای تیمار داشت و پرستاریش استخدام نمایم ؟"
حضار مجلس همگی به علامت تصدیق سر فرود آوردند .
کریمخان زند پکی به قلیان زد و به لهجه لری گفت :
" ولش کنید سی خوش بیره ، سی خوش بره .( یعنی رهایش کنید تا خودش بگیرد وخودش
بخورد ) در دربار من ستون خرجی برای اینگونه تفریحات وتجملات بی فایده وجود
ندارد ."
