هرگاه کسی بر سر لاف زنی و خودستایی برآید از باب تعریض وکنایه در جوابش
میگویند :" ببینیم چند مرده حلاجی " و یا به اصطلاح دیگر :" باید دید چند
مرده حلاجی " یعنی باید دید که در انجام کار تا چه اندازه موفق خواهی بود .
به گفته علامه دهخدا در امثال و حکم عبارت چند مرده حلاج بودن کنایه از انجام
دادن کاری است که در حدود توانایی چند مرد باشد و شاید تشبیه به عمل چند مرد
حلاج باشد که یک تن آن را انجام دهد .
ولی به جهاتی که ذیلاً خواهد آمد مدلل می گردد که این حلا ج آن پنبه زن کوچه
و بازار نیست بلکه ناظر بر حسین بن منصور حلاج است که به غلط او را در افواه
عامه و حتی در ادبیات ایران به نام منصور حلاج می خوانند و منصوروار! بر
سردارش میکنند . در حالی که منصور پدرش بود که در خوزستان با شغل حلاجی و
پنبه زنی روزگار میگذرانید و امرار معاش میکرد .
حسین بن منصور حلاج ، از نامیترین عارفان وارسته ایران است که به سال 244
هجری در ولایت طور ازتوابع بیضای فارس متولد شد . پدرش به کار حلاجی و پنبه
فروشی در خوزستان می زیست .
حلاج در دوازده سالگی قرآن کریم را از بر کرد و درشهر به کسب علوم و کمالات
پرداخت . سپس به بصره رفت ودر مدرسه حسن بصری رموز تصوف را آموخت و از دست
عمروبن عثمان مکی خرقه پوشید و رفته رفته در سلک بزرگان عرفا و صوفیه عصر و
زمان خود نظیر جنید بغدادی درآمد .
حلاج در طول مدت عمرش بین بغداد و بصره و اهواز و خراسان در حرکت بود و با
صوفیان قشری وظاهربین به مخالفت برمی خاست . روی هم رفته بیست و دوبار مراسم
حج به عمل آورد که برای باردوم از بغداد با چهار صد مرید به زیارت مکه شتافته
بود .
افوال و گفته های اهل علم درباره حلاج مختلف است : گروهی وی را ازاولیا
پندارند و پاره ای خارق هادات و کرامات به وی نسبت می دهند . جمعی کاهن وکذاب
و شعبده بازش شمارند و بعضی به خدایی او قایل شده به کلماتش استناد می کنند .
حلاج تا آخرین لحظات زندگی بر حقانیت عقیده و آرمان خودش پایدار ماند ومعراج
مردان را بر سر دار می دانست .
باری ، سرانجام به حلاج بهتان بستند که شعبده باز است و کفر می گوید و در
شورش بغداد که به سال 296 هجری روی داد متهمش کردند .
پس ازچندی حامد بن عباس وزیر خلیفه به دستیاری و فتوای ابوعمر حمادی محمدبن
یوسف قاضی بغداد حکم قتلش را ازمقتدر خلیفه عباسی گرفتند و روز سه شنبه 24
ماه ذیقعده از سال 309 هجری در بغدا به فجیعترین وضعی بر دارش کردند ، به این
ترتیب که نخست دو دستش را بریدند ، حلاج خنده ای بزد . گفتند :" خنده چیست ؟"
گفت :" دست از آدمی بسته جدا کردن آسان است ." پس دو دست بریده خون آلود بر
روی در مالید و روی در مالید و روی ساعد راخون آلود کرد . گفتند :" چرا کردی
؟" گفت :" خون بسیار از من رفت . دانم که رویم زرد شده باشد شما پندارید که
زردی من از ترس است . خون بر روی مالیدم تا در چشم شما سرخ روی باشم گه
گلگونه مردان ، خون ایشان است ."
آن گاه چشمهایش برکندند که قیامتی از خلق برخاست ودر این میان شورشیان چندین
ساختمان و دکان را به آتش کشیدند و سر به طغیان برداشتند . پس زبانش را
بریدند و در شامگاه که سرش را بریدند حلاج در میان سربریدن تبسمی کرد وجان
داد .
سپیده دم همان شب پیکرش را به آتش کشیدند و خاکسترش را به دجله ریختند .
تاثیر حلاج بر فرهنگ و ادبیات ایران به قدری چشمگیر و عمیق بود که کمتر کتاب
نظم و نثری را می توان یافت که از حلاج به اقتضای مقام ومقال یاد نشده باشد .
در زمینه فرهنگ عامیانه نیز تاثیر حلاج به خوبی مشهود و محسوس است چنان که
امروزه وقتی از پایداری واستقامت کسی سخن می گویند گفته می شود : چند مرده
حلاجی ؟ یعنی : ببینیم تا بدانیم تاب و توان تو چند است .
