کنکاش موضوع
زمان در شراب حافظ نیاز به مقدماتی
دارد که تنها اشاره ای
گذرا و فهرست وار به آن موضوعات در اینجا مقدور است.
زمان چیست؟ / پدیدار شناسی زمان / نقش زمان در تفکرات کلامی و فلسفی /
نقش زمان در شعر و اسطوره / زمان و ادبیات / زمان در تفکرات صوفیانه و
عارفانه / چند گونگی زمان در شعر و ادبیات / زمان های خطی، دوری،
دورانی، شکسته، همسو، همسطح، موازی / تخیل و زمان /
اصالت و جامعیت زمان و مکان در تفکرات زروانی و تاثیرات آن بر اندیشه
های شاعران و نویسندگان بعد از اسلام و...
هر کدام از این مقولات خود زیر
مجموعه هایی را شامل می شود که جستجو و تفحص در این مباحث نه تنها حد و
حدود این مقاله که از مرز چندین کتاب و مقاله
نیز خارج است. با این حال ساده ترین برداشت از
زمان شاید همان است که سنت آگوستین در نوشته های روحانی خود مد نظر
دارد اینکه : "
زمان چیست؟ تا کسی از من درباره زمان نپرسیده است می دانم که چیست اما
همین که بخواهم توضیح دهم که چیست نمی دانم! بارالها! من در
پیشگاه تو اعتراف می کنم که هنوز نمی دانم زمان چیست"(مجله مفید ، شماره اول ، ص 90)
زمان در تفکرات کلامی و فلسفی:
انسان در برخورد با طبیعت، اشیاء و
آنچه عالم هستی اش می نامد به تجربه های عدیده ای دست می یابد که یکی
از بارزترین این تجربیات " زمان" است. تمام اتفاقای که در اطراف ما رخ
می دهد با ترتیب زمانی خاصی مورد ادراک قرار می گیرد به عبارت دیگر
حواس ما برای دریافت های خود از جهان اطراف را به ترتیب زمان بر ما
عرضه می دارد. زمان برگشت پذیر نیست و تداوم و تسلسل وار ثانیه ها، از
ابتدایی بی آغاز تا به انتهایی بی انجامم نان می کشاند اما اراده معطوف
به آزادی دارد حتی زمان را بر نمی تابد و اگر نه با منطق ریاضی، با
منطق ذهنی و عاطفی در زمان دخل و تصرف می کند و حتی گونه های مختلفی از
زمان را با طول و عرض و کیفیتی هایی متفاوت عرضه می کند.
با این حال بسیاری از متکلمین و
فلاسفه به باوری متحد در باب زبان نرسیده اند تا آنجا که حتی بسیاری از
ایشان نظر بر موهوم بودن واقعیتی چون زمان داده اند. کهن ترین سندی که
از آراء متکلمان اسلامی در دست است از ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری
است که در مقالات اسلامیین به سه قول از اقوال متفاوت در باب زمان
اشاره کرده است:
1- قول ابوهذیل محمد بن الهذیل
العلاف المعتزلی (م227) که وقت را فرق فاصله کارها می داند: بعضی وقت
را فرق اعمال دانسته اند و آن فاصله مابین کاری تا کار دیگر است،
اینگونه است که با هر وقتی فعلی حادث می شود."
2-قول ابوعلی محمد بن عبدالوهاب
جبایی معتزلی(م303) اینکه انسان برای حادثه ای وقت قرار می دهد به
عبارت دیگر جدای از حرکات فلک که خداوند عزوجل آنها را وقت اشیاء قرار
داده است، وقوع دو امر را با هم مقایسه می کند.
3- قول فلاسفه که می گویند وقت عرض
است و برخی گفته اند وقت عرض است و ما نمی گوییم چیست و بر حقیقت ان
واقف نیستیم. عبدالجبار معتزلی می گوید: وقت عبارت از هر حادث یا چیزی
معادل حادث است که به میانجیگری آن مخاطب از حدوث حادثه ای دیگرهمراه
با آن آگاه می شود.
آنچه سه متلکم بزرگ اشعری، شیعی و
معتزلی روایت کرده اندعلیرغم اختلاف عبارات، معنای واحدی را افاده می
کند و همه به نوعی بر موهوم بودن زمان اشاره دارد. با این تفاوت که
زمان نزد حکما مقدار فلک اطلس و نزد متکلمان عبارت از متجدد معلومی است
که متجدد موهومی به آن اندازه گیری می شود.
صدرالمتالهین در تعلیقه بر الهیات
شفا نوشته است: زمان نزد متکلمات موجود حقیقی نیست بلکه عبارت است از
امری نسبی که موافقت امر حادث با حادثه ای غریب باشد که آن را تاریخ می
گیرد و ماخوذ از عرف است."
بر خلاف نظر اندیشمندان فوق الذکر
گروهی نیز زمان را امری کاملا محسوس و ملموس دانسته و به وجود آن باوری
تام و تمام دارند. البته با اندک تفاوت هایی در کیفیت و ماهیت زمان.
گروهی آن را جوهر می دانند و انها که زمان را جوهر می دانند گفته اند
که زمان جوهر جسمانی است و عبارت از خود فلک اطلس و گروهی گفته اند
جوهر مجرد است نه جوهر مادی و منظور از زمان نسبتی است که آن اشیاء با
آن جوهر دارند( نظریه منسوب به افلاطون).
گروهی نیز زمان را اسم دیگری از
واجب الوجود می دانند و این حدیث نبوی را گواه می آورند که: " لا تسبو
الدهر فادهر هوالله"
گروهی نیز قائل بر وجود عینی زمان
هستند و آن را جوهر نمی دانند بلکه عرض و آن هم با تعبیری فلسفی غیر
قار می دانند. عرض غیر قار به حرکت منحصر است و گفته اند که زمان عبارت
است از حرکت و حرکت عبارت است از زمان.
از زمان ارسطو، این بیان" مقدار
حرکت" مطرح شد. این نظریه را فلاسفه اسلامی قبول کرده اند بااین تفاوت
که برخی از جمله ارسطو و بوعلی زمان را مقدار حرکت وضعی فلک به دور خود
می دانستند ولی صدرالمتالهین زمان را مقدار حرکت جوهری فلک می دانست.
اما فصل مشترک آنها در این است که می گویند: زمان حرکت فلک اقصی است که
فلک افلاک است و فلک اطلس نامیده می شود.(بخشی
از مطالب فوق نقل به مضمون از مجله مفید ، شماره
1 ، صص 95 - 89)
زمان در تفکرات زروانی :
زمان در تفکرات زروانی پیش از
اسلام اگرچه از حاکمیت تام و تمام برخوردار است اما در تفکرات کلامی و
فلسفی بعد از اسلام کمتر نظرگاه اندیشمندان زروانی لحاظ گردیده است. با
اینحال اندیشه اخیر سیطره ای بر ادبیات بعد از اسلام یافته و خصوصا در
ابتدا امر در شاهنامه فردوسی خود را نشان داده و پس از وی در اندیشه
های معروف خیامی جا خوش کرده است. بی شک پس از آن نیز در میان دیگر
شاعران بروز و نفوذ یافته است. آیین زروانی در واقعی عکس العملی است در
قبال ثنویت آیین زردشت. در این تفکر ایرانی زروان زمان مطلق است که
اقتدار جهان را در دست دارد. از زمان انکرانه، زمان کرانمند بوجود می
آید. زروان برای اینکه از خود نمودی عینی بجا بگذارد سپهر را می آفریند
که در واقع نمونه گیتیک از وجود نا آشنا و مینوی زمان است که قابل لمس
نیست. با این اوصاف تعابیری چون آسمان، چرخ، فلک، دهر، روزگار، زمان،
زمانه و تعابیری از این دست معانی مشترکی هستند که جمله بر اقتدار و
خداوندگاری زمان و مکان مطلق اشاره دارد.
"تکامل تدریجی جهان از زمان به نظر بعضی این مفهوم را
در برداشت که سپهر جهان را محدود می کند و بر ان نظارت دارد. به زبان
اسطوره نجومی این سخن به این معناست که تقدیر هریک از افراد از طیق
جدال کیهانی میان بروج دوازده گانه که نماینده نیروهای خیر هستند و
سیارات هفتگانه که اختیار مقدرات آفریدگان را در دست دارند در ازل مقدر
است. این اعتقاد به تقدیر که با دین زردشتی مقبول عموم بیگانه است اثر
نسبتا زیادی در افکار ایرانی برجای گذاشته است."(هینلز،
جان.
شناخت اساطیر ایران . ص119)
در ادبیات پس از اسلام سب روزگار و
دهر و فلک و زمانه به کرات در اشعار و نوشته های شاعان ونویسندگان دیده
می شود که به گونه ای بن مایه های جبرگرایی زروانی را در تفکرات
ایرانیان پس از اسلام نشان می دهد. در شاهنامه فردوسی آن زمان که
اسفندیار به دست رستم از پای در می آید چنین بیتی از زبان او واگویه می
شود:
زمان ورا در کمان ساختم // چو
روزش سر آمد بیانداختم
(شاهنامه
فردوسی، چاپ مسکو، ج
6، ص308)
در مناظره ای کوتاه زال و
رستم را پشیمان از کرده خود نشان می دهدو اسفندیار که در پی آن است تا
دل پدر و پسر را بدست بیاورد رستم را از اختیار ساقط دانسته و بر این
باور است که:
بهانه تو بودی پدر بد زمان //
نه رستم نه سیمرغ و تیر و کمان
(شاهنامه
فردوسی، چاپ مسکو، ج
6، ص309)
چنین اندیشه ای که حکایت بر اقتدار
زمان دارد در شعر شاعران بعد از فردوسی سیطره دارد. خصوصا در شعر حافظ:
سپهر برشده پرویزنی است خون
آشام // که ریزه اش سر کسرا و تاج پرویز است
سماط دهر دون پرور ندارد شهد
آسایش // مذاق حرص و آز ای دل بشو از تلخ و از شورش
دور گردون گر دور روزی بر مراد
ما نرفت // دائما یکسان نباشد حال دوران غم مخور
با این حال معدود شاعرانی نیز
اقتدار سپهر و زمان را به دیده تردید نگریشته اند و برخی آن را بازیچه
دست قدرت مند تری در فراسو دانسته اند:
چرخ سرگردان که اند های و هوست
// حال او چون حال فرزندان اوست
گه میانه گه حضیض و گاه اوج //
اندر او از سعد و نحس فوج فوج
و حافظ نیز علیرغم آنچه در سطور
فوق آمد گاهی چنین باوری را ابراز می دارد:
از چشم خود بپرس که ما را که می
کشد // جانا گناه طالع و جرم ستاره نیست
اندیشه های جبرگرایانه و تقدیر جوی
زروانی وقتی با تفکرات کلامی بعد از اسلام در هم می آمیزد از جهاتی چند
مورد توجه و تعمق است که در
ادامه مقاله وقتی از جبرو اختیار در تفکرات
حافظ سخن می گوییم باز اشاراتی به این مهم خواهیم داشت.
زمانمند شدن کلمات :
باور ما بر این است که برخی از
کلمات که در ظاهر چندان سنخیتی با زمان ندارد در تبادل اندیشه و در
تعدیل معانی کلمات همجوار خود به گونه ای زمانمند می شود همچنانکه ممکن
از یکی از اسامی یا قیود زمان در همسایگی کلمات به نوعی از زمان خالی
شود. بحث در باب تعدیل اندیشگی بحث دامنه داری است که حقیر در مقاله
مجزا به تحلیل آن پرداخته است و تکرار آن را در اینجا لازم نمی داند.
ماحصل بحث این که کلمات در محور جانشینی و همنشینی زبان، تاثیر و
تاثراتی دارند که نتیجه این تاثیر و تاثرات تکلیف نهایی معنا را مشخص
می کند. همین اتفاق در محدوده ای بزرگ تر یعنی در حد سطر ها و مصاریع
شعری نیز رخ می دهد. مجموعه همین عوامل است که در نهایت فرم و محتوی
اثر را همزمان شکل می دهد. زیر بنای ساختارگرایی معاصر همین وپژهگی
زبانی است. از میان همه کلمات زمانمند شده و از باب نمونه، شراب حافظ
را مورد بحث و تحلیل قرار داده و چند و چون این موضوع را در مغانیات
حافظ باز جسته ایم. زمانمند شدن شراب حافظ تنها بهانه است برای دریافت
راز و رمز شراب حافظ و کنکاش کیفیت آن در شعر غنایی فارسی.
زمان در شراب حافظ :
ذهن و زبان
حافظ اگر چه فراتر از زمان و مکان به جهانی آرمانی تر توجه دارد اما
کلام او باید رنگی از زمان بگیرد تا برای انسان های محصور در بعد زمان
و مکان قابل درک و فهم و دریافت باشد. بدین لحاظ ابتدا ازل را به ابد
می پیوندد و مستی خود را ازلی و ابدی می داند با این حال گاه در حوزه
مجاز یا حقیقت،
با گریز از این ایده آلیسم صرف، واقع گرایانه تر به تحلیل امور می
پردازد و اوقات و زمان هایی را برای مستی برمی گزیند. با مرور همه ابیاتی از
حافظ که به این زمانمداری ویژه تن در داده است می توان فهرستی از زمان
های شراب نوشی را فراهم آورد. اما با کنار هم قرار دادن این زمان های
سرمست، در نهایت انسان به این دریافت می رسد که اگر حافظ در جنون کلمات
و در فراغت از عقل مصلحت اندیش به بیان این موضوع بپردازد هیچ زمانی را
مغایر با مستی نمی داند. او از ازل تا ابد را فرصتی می داند برای یک مستی
مدام.
سر زمستی بر ندارد تا به صبح
روز حشر // هر که چون من در ازل یک جرعه خورد
از جام دوست
(2)
با اینحال گاهی قدری منطقی و
عاقلانه تر به تحلیل این موضوع می پردازد و انسان را از افراط و تفریط
در این باره باز می دارد:
نگویمت که همه سال می پرستی کن
// سه ماه می خور و نه ماه پارسا می باش
حافظ گاه مستی را اتصالی کوتاه
به منبع فیض می داند و از آن به
دم یا آنی کوتاه در وصال تعبیر می کند با این
حال عارف را از طمع کردن در این وصال و مداومت خواهی آن پرهیز می دهد:
در بزم دور یک دو قدح در کش و
برو // یعنی طمع مدار وصال دوام را
حافظ گاه بیش از آنچه گفته شد خود
را به زمین می آلاید و از این منظرگاه زمان شراب نوشی را پیشنهاد می
دهد:
روز در کسب هنر کوش که می خوردن
روز // دل چون آینه در زنگ ظلام اندازد
این بیت از جنون مولوی وار حافظ
خالی است و در واقع بیش از آنکه یک بیت عارفانه باشد بیتی اخلاقی است.
انگار این چهره
متفاوت و البته قدری اخلاقی چندان به حافظ نمی آید. دوستداران حافظ انگار
توقع چنین اندیشه های اخلاقی را از سعدی و سنایی و امثال آنها دارند تا
حافظ. با این حال این یک بیت را هم به مجموعه همه دوگونگی ها و دوگانگی
های کلام حافظ بیفزایید. بیتی دیگری در ادامه بیت بالا می آید که اگر
چه بر فحوای آن بیت تاکید دارد اما نوعی بازی لفظی و نگاهی زیبا شناسانه
در خلق آن ملحوظ است که تامل در زمان را قدری به بازی می گیرد.
آن زمان وقت می صبح فروغ است که
شام // گرد خرگاه افق پرده شام اندازد
شعر حافظ سراسر نغمه شور و حال و
مستی است. ذکر ابیاتی اخلاقی از گونه یکی دو بیت منحصر به فرد زیر در
شعر حافظ آنقدر نادر است که گویی از حافظ نیست. با این حال این دوبیت
در هشیاری عقل سروده شده است و وجود چنین ابیاتی صحو آمیزی در سکر مدام
حافظ قدری قریب به نظر می رسد :
می صبوح و شکر خواب صبحدم تا
چند // به آه نیم شبی کوش و گریه سحری
تا کی می صبوح و شکر خواب
بامداد // هشیار گرد هان که گذشت اختیار عمر
حافظ نقطه تلاقی اندیشه های متعالی
عرفانی و اندیشه های کامجویانه در عین حال عقل گرای خیامی است. از یک
سو عشق و جنون و مستی او را به دریافت روحانی و سراسر تدبیر و تدبر
فرامی خواند و از سوی دیگر عقلی مآل اندیش از درون او را به اغتنام وقت
و دریافت فرصت فرامی خواند. هر دو جریان فکری متعارض حافظ را به غنیمت
اوقات فرا می خوانند اما هر یک از منظرگاه خاص خود. اندیشه خیامی تنها
شراب را تجویز می کند و تفکرات عرفانی می و معشوق را. آن می ریشه در
مجاز دارد و این ریشه در باوری دور. حافظ می نوشد و در پی آن نیست که
این شراب شبانگاه ناگاه و گاه و بیگاه و مدام از کجاست:
آنچه او ریخت به پیمانه ما
نوشیدیم // اگر از خمر بهشت است وگر باده مست
تفکرات خیامی حافظ را به تدبیر و
تدبر در جهان گذران فرا می خواند و برای او بی اعتباری و کوتاهی
عمری را در حکایتی کوتاه چندانکه که گذر آب از جویی یا نغمه خوانی هزار
آوایی بر گلبنی، به تصویر می کشد. حافظ در هجوم غم های فلسفی،
زدگی خود را دیر یا زود در پایان راه می بیند و به اکسیر خیام دست می یازد:
آخر الامر گل کوزه گران خواهی
شد // حالیا فکر سبو کن که پر از باده کنیم
خیامی ترین بیتی که از حافظ می
شناسم در غزلی است که از ابتدا حال و هوایی خیامی دارد و اینگونه آغاز
می شود:
حاصل کارگه کون و مکان اینهمه
نیست // باده پیش آر که اسباب جهان اینهمه نیست
پنج روی که در این مرحله مهلت
داری // خوش بیاسای زمانی که زمان اینهمه نیست
تا در نهایت بیت
مورد نظر که :
بر لب بحر فنا منتظریم ای ساقی
// فرصتی دان که زلب تا به دهان انهمه نیست
نگاه حافظ به زمان و شراب در این
بیت نگاهی کاملا فلسفی است و تعبیری که شاعر از فنای فلسفی و فرصت اندک
عمر ارائه می کند منحصر به فرد است اگر چه بی سابقه نیست. اشتهای حافظ
بر ارمغان ساقی در زمانی که او بر لبه پرتگاه مرگ و نیستی ایستاده است
قابل تامل است. فرصت آنچنان کوتاه است که شاید مجال ریزش شراب از لب به
دهان را ندارد آنچنان کوتاه که گویی به اندازه سهمی است از زندگی که
شاعر از لب دریای فنا تا دل این دریای مخوف دارد. فنای فلسفی موجود در
بیت به هیچ عنوان سنخیتی با فنای عرفانی موجود در ابیات دیگر حافظ
ندارد. آنچنانکه اغتنام زمان نیز با آنچه تحت عنوان دم را غنیمت شمردن
درعرفان می شناسیم مناسبت و همخوانی ندارد. اینهمه ماجرای زندگی و
کامجویی انسان در شرف مرگ و نیستی است. حافظ اینگونه کوتاه
و تاثیرگذار
حقیقتی از عمر رو به زوال انسان فانی را به تصویر می کشد و گریزگاه
حافظ از این فرصت کوتاه ماندن و بودن تنها شراب
است و بس .
حافظ همچنان بر گذرگاهی سکونت دارد
که از یکسو اندیشه های خیامی در هجوم است و از سوی دیگر اوضاع احوال
سیاسی و اجتماعی و نا مساعدی روزگار که مدام بر آتش اندوه او دامن می
زند. زمانه تلخ و سراسر سالوس حافظ ، او را باز به سوی شرابی تلخ تر
فرامی خواند تا اوضاع نا بسامان زمان خود را اینگونه برای لحظاتی شاید
به باد فراموشی بسپارد:
می خور که شیخ و زاهد و مفتی و
محتسب // چون نیک بنگری همه تزویر می کنند
در چنین احوالی تنها رفیقی که خالی
از خلل است صراحی می لعل و سفینه غزل است که حافظ را از غم بود و نبود
می رهاند و برای لحظاتی اگر چه کوتاه آرام و آسوده خاطر می کند:
شراب تلخ می خواهم که مردم افکن
بود زورش // که تا یکدم بیاسایم ز دنیا و شر و شورش
آری اینگونه است که شراب حافظ با
زمان او در می آمیزد و ماجرا از ریا و تزویر کسانی می گوید که چون به
خلوت می روند آن کار دیگر می کنند و باده های چند منی می نوشند همانها
که به ظاهر و تلبیس در میخانه ها را بسته اند و محتسب و شحنه بر گذرگاه
ها گماشته اند. در این میان است به پاس ایهام پردازی ها و رندانگی های
حافظ در حوزه کلمات و واژگان طنزی تلخ و کنایه آمیز شکل می گیرد:
ترسم که صرفه ای نبرد روز
بازخواست // نان حلال شیخ ز آب حرام ما
فردا شراب کوثر و حور از برای
ماست // و امروز نیز ساقی مهروی و جام می
حافظ وقتی زمانه خود را اینگونه
رندانه با شراب می آمیزد از یکسو به تعبیر گرایی این آب آتشگون در
تفکرات عرفانی احاطه دارد و از سوی دیگر از چند و چون شراب دنیاگریز
خیامی. از سویی به بالا نظر دارد و از سویی به نابسامانی های جامعه
منحط و رو به زوال عصر خویش. این نگاه زمینی در عین حال منتقد و معترض
حافظ را به بازی زمان و شراب وا می دارد و اوقات شرعی شراب را در تهکمی
فاحش به تصویر می کشد. در این نگاه اعتراض آمیز است که در شب قدر
صبوحی می کند و در رمضان شراب لعل می خواهد. در محرم(3) راح
روح از کف نمی نهد و در شعبان وقت را غنمیت می شمارد چون واقف
است تا شب عید رمضان از خورشید جام بی بهره خواهد بود:
زان می لعل کزو پخته شود هر
خامی // گر چه ماه رمضان است بیاور جامی
ماه شعبان منه از دست قدح کای
خورشید // از نظر تا شب عید رمضان خواهد شد
حافظ اینگونه آگاهانه اوقات شرعی و
مقدس را با شراب انتقاد خود می آمیزد تا تناقض آشکار عصر خود را به
تصویر بکشد. اما همه ماجرای شراب حافظ به همین جا ختم نمی شود. حافظ با
این اکسیر باید به جدال کسانی برود که اجتماع او را دچار آشوب و ریا
کرده اند. برطبق شمارشی سر دستی بیش از یک چهارم دیوان حافظ از شراب و
متعلقات آن آکنده است یعنی چیزی بیش از 1350 بیت از کل دیوان حافظ. این
میزان آنقدر زیاد هست که از زوایای مختلف مورد بحث و دقت حافظ دوستان و
حافظ پژوهان نظر قرار گرفته باشد. در اوضاع و احوالی که جامعه و اقشار
ظاهر فریب اجتماع با هزار رنگ و ریا فتوا بر تحریم شراب می دهد وجود
بیش از 1350 بیت از دیوان حافظ در حال و هوای مستی و شرب مدام خالی از
اعتراضی جامع و شامل نیست. اگر چه این تعداد از ابیات شرابگون تنها
اختصاص به ابعاد اجتماعی تفکر حافظ ندارد و از زوایای فلسفی و کلامی،
عرفانی، اخلاقی و زیبایی شناسانه نیز باید نگریسته شود. با این حال به
گمانم شراب در همه موارد تعریض است به اندیشه های بازدارنده اجتماعی و
آنچه در زمانه حافظ بر اجتماع سیطره حتمی دارد.
اگر اندیشه های انتقادی حافظ نسبت
به عصر و زمانه خود، او را به تجدید مستی در اوقات مقدس فرامی خواند از
دیگر سو اندیشه های کامجویانه خیامی او را به طرف جویبار و باغ و سبزه
و صحرا رهنمون می شود تا از باد فروردین و نوروز نیک روز و اردیبهشت گل
افشان لحظه ای از غافل نباشد که اینهمه همچو دور بقا هفته ای است معدود
و گذران. در همین نگاه عبرت آمیز و آمیخته با تدبر است که حافظ از عمق
جان فریاد می دارد: بهار می گذرد داد گسترا دریاب
اگر اوقات شرعی و ماه های قمری
بزرگترین دستمایه حافظ برای ارائه اندیشه انتقادی - اجتماعی اوست از
سوی دیگر ماه های شمسی وی را به گذشته ای باستانی بر می گرداند و از
شکوهی برباد رفته در طی اعصار با خبر می سازد. حافظ در ماه های
فروردین ، اردیبهشت و دی و بهمن خود را آنچنان در ولع مستی نشان می دهد
که گویی اجداد باستانی او این اوقات مقدس را تنها برای جشن و پایکوبی
از نوع مهرگان و نوروز برای او به یادگار گذاشته اند. او این زمان های
اسطوره ای را از گذشته های باستانی خود به ارمغان برده است که حداقل
یکروز از هر دوازده ماه سال را فرصت عیش و نشاط و شادی بداند و به
کامجویی بگذراند. این اعیاد آشنای ایرانی او را به عیش و طرب فرا می
خواند و از شادخواری های مجلس کیخسرو و جمشید و کیکاووس می گوید و از
اکسیر اهورایی زردشت :
به باغ تازه کن آیین دین زردشتی
// کنون که لاله برافروخت آتش نمرود
بده ساقی آن آتش تابناک // که
زردشت می جویدش زیر خاک
حافظ بدینسان به یمن سلوک شراب به
زمان باستان باز می گردد و جلوه ای دیگر از همایش زمان و شراب را به
تصویر می کشد:
بده ساقی آن می که عکسش ز جام
// به کیخسرو جم فرستد پیام
بده تا بگویم به آواز نی // که
جمشید کی بود و کاووس کی
ذهن منظم و نظم جوی ایرانی از زمان
های دیرین امور خود را به نوعی با زمان هماهنگ کرده است. اولین تجربه
های او از طبیعت اطراف، آسمان و زمین از نوعی هماهنگی و ریتم کیهانی
سخن دارد. به هر تقدیر ریتم خاص رخداد های طبیعی، نوعی زمان مقدس را در
ذهن او جلوه می داد که کاملا با زمان غیر مقدسی که صرف امور ساده زندگی
می شد تفاوت داشت. انسان اعصار گذشته باور داشت که " هر رخداد کیهانی و
طبیعی که هرساله تکرار می شود دقیقا تکرار همان چیزی است که در ازل رخ
داده است" (مهرداد
، بهار.
جستاری در فرهنگ ایران. ص 97) بنابر این به آیین های وابسته به زمان مقدس روی می آورد
که به نوعی باز سازی همان صحنه های طبیعی بود. انسان اسطوره ساز گذشته
معتقد بود که با تاجگذاری هر پادشاه زمان دوباره آغاز می شود. بدیع
ترین تصاویر تاجگذاری در شاهنامه فردوسی قابل بازیافت است که مربوط به
تاجگذاری جمشید است که در نوروز و در آغاز زمان و سالی که خود می تواند
نمودی از هزاره های معهود در ادیان ایرانی باشد انجام می گیرد:
جهان انجمن شد بر آن تخت او //
شگفتی فرو مانده بر تخت او
به جمشید بر گوهر افشاندند // مر
آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین // بر آسوده
از رنج روی زمین
بزرگان به شادی بیاراستند // می
و جام و رامشگران خواستند
(شاهنامه
فردوسی، چاپ مسکو، ج 1، ص42)
در شاهنامه فردوسی همچنین از نوروز
و جام گیتی نمای سخن رفته است. کیخسرو برای یافتن بیژن روزی را مقرر می
کند تا در جام جهان نمای خود بنگرد و ماوقع را به اطلاع همگنان برساند:
بمان تا بیاید مه فرودین // که
بفروزد اندر جهان هور دین
بخواهم من آن جام گیتی نمای // شوم
پیش یزدان بباشم بپای
بگویم تو را هر کجا بیژن است // به
جام اندرون این مرا روشن است
(شاهنامه
فردوسی، چاپ مسکو، ج
5، ص41)
تصویری شبیه این اسطوره را در غزلی
از حافظ می بینیم که پیرمغان قدح باده به دست دارد و در آن به صد گونه
در تماشاست:
مشکل خویش بر پیر مغان بردم دوش
// کاو به تایید نظر حل معما می کرد
دیدمش خرم و خندان قدح باده به
دست // و اندران آینه صد گونه تماشا می کرد
حافظ اینگونه اتفاقات مقدس دیرین
را با زمان حال پیوند می دهد و و حتی در صورت لزوم شخصیتی چون پیرمغان
را می آفریند و جام باده در کف او می نهد و او را به رخ شیوخ ظاهر فریب
عصر خود که به هزار رنگ و نیرنگ دیگران را منع شراب می کنند قرار می
دهد. نقش کلیدی شراب در این حکایت جاوید قابل تامل و تعمق است. همه
انچه در چند بند فوق گفته شد را مقدمه ای آوردم بر این موضوع که وقتی
حافظ از نوروز و بهار و اردیبهشت و دیگر ماه های شمسی سخن به میان می
آورد پلی می سازد بین زمان باستان و زمان پر ماجرای حال. شراب حافظ
روشنی بخش و آگاهی دهنده است. کاشف اسرار است و از عالم غیب راز گشایی
می کند و همان نقشی را برای او بازی می کند که جام گیتی نمای کیخسرو:
گفتی ز سر عهد ازل یک سخن بگو
// آنگه بگویمت که دو پیمانه در کشم
راز نمایی جام که در اساطیر کهن
ایرانی اتفاقی اهورایی است زمینه را فراهم می سازد تا اندیشه های
اشراقی ایرانی را با اندیشه های متعالی عرفانی پیوند دهد. حافظ این
میان راه باریک را خوب می شناسد و از همین جاست که تفکرات ایرانی را با
اندیشه های فراگیر عرفانی پیوند می دهد. اما حافظ چگونه می تواند
همچنان شراب را باخود به حیطه امور دینی و آیینی و معنوی بکشاند وقتی
صوفی آن را به هزار تصریح ام الخبائث می داند. نماد پردازی های ادبیات
به کمک او می آید اما همچنان نباید تهور و جستارت های حافظ را در این
میان نادیده گرفت. شراب آیینی ایرانی اینگونه خود را از درازنای تاریخ
در شعر ماورایی حافظ می ریزد تا از این منظرگاه شور و شوق و مستی
عارفانه خود را و آنچه در این وادی به کشف و شهود نشسته است را یکجا در
قالب کلمات بریزد.
حافظ آنگاه که از زمین فراغت می
یابد، جلوه ای بی نظیر از اندیشه های متعالی آسمانی و عرفانی را بروز
می دهد و از شرابی می گوید که در پیاله عطار و سبوی تشنه مولانا یافت
می شود. او به یمن این شراب روحانی حال را با زمان هایی ازلی و شب هایی
دور در آستانه خلقت می آمیزد و اولین مستی را در مخاطبه الست
تجربه می کند:
برو ای زاهد و بر درد کشان خرده
مگیر // که نداند جز این تحفه به ما روز الست
اندیشه های عارفانه نوعا با تعابیر
زمانی چون ازل، ابد، آن، دم ، وقت و تعابیر بی شمار دیگری از این دست
در آمیخته است. دوش و شب های ازلی حافظ نمودی از ازلیت را به تصویر می
کشد آنگونه که صبح و صبوح حافظ نیز از شرابی دیرسال سخن می گوید که
تقدیر در جام لاله گون جان ریخته است:
لاله بوی می نوشین بشنید از دم
صبح // داغ دل بود به امید دوا باز آمد
ازلیت مستی حافظ : شراب
حافظ شرابی قدیم و ازلی است. ابیات زیر ازلیت مستی را به تصویر می کشد:
در ازل داده است ما را ساقی لعل
لبت // جرعه جامی که من مدهوش آن جامم هنوز
کنون به آب می لعل خرقه می شویم
// نصیبه ازل از خود نمی توان انداخت
نبود چنگ و رباب و نبید و عود
که بود // گل وجود من آغشته گلاب و نبید
ابدیت مستی حافظ : بر اساس
نگرشی منطقی و فلسفی هر چیز ازلی ابدی خواهد بود و مستی حافظ نیز از
آنجا که ازلی است ابدی خواهد بود. ابیات زیر به ابدیت مستی حافظ
اشاره دارد:
به هیچ دور نخواهند یافت هشیارش
// چنین که حافظ ما مست باده ازل است
سر زمستی
برنگیرد تا به صبح روز حشر // هر که چون من در ازل یک جرعه خورد از جام
دوست
مداومت در مستی : حافظ
اینگونه مستی خود را در درازنای ازل تا ابد به تصویر می کشد و در این
میان مداومت در مستی را بیانی دیگرگونه می بخشد. ابیات زیر مداومت در
مستی را انعکاس می دهد:
ساقیا جام دمادم ده که در اطوار
سیر // هر که عاشق وش نیامد در نفاق افتاده بود
بر آستان میکده خون می خورم
مدام // روزی ما ز خوان قدر این نواله بود
ناگفته پیداست که رندی حافظ و عشق
اون نیز همواره بردوام است چرا که این هردو نیز به زعم حافظ ازلی و
بالطبع ابدی است:
مرا روز ازل کاری بجز رندی
نفرمودند // هر آن قسمت که آنجا رفت از آن افزون نخواهد شد
در ازل بست دلم با سر زلفت
پیوند // تا ابد سر نکشد وز سر پیمان نرود
حافظ از این منظرگاه شراب
را همچون عشق خود تحفه
ای ازلی می داند و برآن است تا با روایت اسطوره خلقت آدم، گل او را با
شراب در آمیزد و او را بر در میخانه عشق به دست فرشتگان عالم قدس
بسپارد تا در زمانی بی زمان شکرانه این مستی را در قدمگاه آدم سر بر
سجده خاک فرو بگذارند.
ملک در سجده آدم زمین بوس تو
نیت کرد // که در حسن تو چیزی دید بیش از حد انسانی
حافظ در این مقام از زمانی اسطوره
ای سخن می گوید که قدری با آنچه در دامنه بحث آمد متفاوت است. در اینجا
حکایت شراب است و زمانی ازلی در آغاز آفرینش و در بی زمان اندیشه های
روحانی و عرفانی. راستی دوش حافظ در شعر معروف زیر بیانگر کدام زمان بی
زمان است که اینگونه با شراب حافظ در آمیخته است؟
دوش دیدم که ملائک در میخانه
زدند // گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند
ساکنان حرم ستر و عفاف ملکوت //
با من راه نشین باده مستانه زدند
زمان در شعر فوق در هم می شکند و
حافظ وجودی چند بعدی می یابد تا آنجا که نیمی از او در حال سکونت دارد
و نیمه دیگر در ازلیت خلقت از دور شاهد خلقت آدم است. شخصیت چند بعدی
او گاهی از بیرون، ماجرا را شاهد است و گاه از درون بجای آدم می نشیند
و سجده فرشتگان برخود را به باور می بیند. در ادامه پذیرای امانت الهی
می شود:
آسمان بار امانت نتوانست کشید
// قرعه کار به نام من دیوانه زدند
در تصویری دیگر از یگانگی
جان و تن می گوید و از نفحه روح که او را به وجودی بی نهایت پیوند می
دهد. حافظ در این مقام صوفیان را به شکرانه این پیوند میمون به رقص و
هلهله وا می دارد و ساغر شکرانه می نوشاند.
شکر ایزد که میان من و او صلح
افتاد // صوفیان رقص کنان ساغر شکرانه زدند
اینگونه است که از ابتدا تا انتهای
ماجرا شراب را لحظه ای از کف فرو نمی گذارد حتی در آن هنگام که در جنون
و دیوانگی محرض خود بار امانت را متهورانه به شانه می کشد. حافظ در
حکایتی دیگر همین ماجرا را به زبان و زمانی دیگر بازگو می کند:
دوش وقت سحر از قصه نجاتم دادند
// و اندران خلوت شب آب حیاتم دارند
حافظ در اینجا نیز از دو زمان ویژه
که در تمام تمام سروده ها با جان او در آمیخته است سخن می گوید: شب
تابناک و سحری سرمست که بی شباهت به مبارکی قدر نیست:
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده
شبی // آن شب قدر که این تازه براتم دادند
سومین جلوه از این زمان دیریاب
اسطوره رنگ در غزلی دیگر و در بازتاب ماجرایی دیگر رخ می دهد. غزل اخیر
از جمله حکایت هایی است که از حال و ماضی خود را در می رباید و در
مستقبل فردایی دور سرمستی خود را به نمایش می گذارد. این حکایت به
گمانم از این جهت اهمیت دارد که حافظ بر خلاف همیشه که در انحصار حال و
گذشته است این بار خود را در آینده سیر می دهد و حقایقی نامده را به
تصویر می کشد. صوفی ابن الوقت است و رندی او بدین سبب است که دغدغه های
گذشته و آینده او را از دریافت زمان حال غافل نمی دارد چون او تمام هست
و نیست را در همین ثانیه های حال جستجو می کند و در همین آن کوتاهی که
گاهی از آن به دم تعبیر می کند به دریافتی واقعی از هستی و وجود می
رسد:
وقت را غنیمت دان آنقدر که
بتوانی // حاصل حیات ای جان این دم است تا دانی
بر خلاف آینده نگری هایی که در
تفکرات غربی دیده می شود تفکرات معطوف به اندیشه های عارفانه و صوفیانه
شرقی زمان و مکان از چندان اعتباری برخوردار نیست چون عارف و صوفی خود
را فراتر از زمان و مکان به سلوک و رهروی وا می دارد. با این حال گاه
خاطره ای ازلی رهنمون حرکت اوست. حرکتی که در بی زمانی مطلق روی مدهد
با این حال حاصل تکثر حال است. او گاه در نوستالژی گذشته روزگار می
گذراند و گاه با وارستگی کامل خود را از تعلق ماضی می هاند و در
زمان حال به جستجوی خواسته های مآل خود مبادرت می ورزد.
اما در غزلی از حافظ که به گمانم
قدری نادر به نظر می رسد حافظ را در برکنده از ماضی و حال در اتصال آتی
می بینیم و و در قامت آینده ای دور در فردایی قامت کشیده در
قیامت واژگان.
فردا اگر نه روضه رضوان به
مادهند // غلمان ز روضه حور ز جنت بدر کشیم
بیرون جهیم سرخوش از بزم صوفیان
// غارت کنیم باده و شاهد به بر کشیم
حافظ به مدد این شور و مستی است که
در قیامت موجود در ذهن و زبان خود، پرده از معضل و اندیشه ای کلامی بر
می دارد و بی واژه از رویت حضرت حق سخن به میان می آورد. اوبر آن است
تا متهورانه نقاب از چهره معبود بر دارد و به این گمان کلامی که رویت
را ناممکن می دارد خاتمه دهد:
سر خدا که در تتق غیب منزوی است
// مستانه اش نقاب ز رخسار برکشیم
کو جلوه ای ز ابروی او تا چو
ماه نو // گوی سپهر در خم چوگان زر کشیم
اگر چه بینش کلامی حافظ ریشه در
انگیزه های کاملا جبری دارد اما این غزل از معدود غزل هایی است که حافظ
کاملا در مقام اختیار به انجام امور خارق العاده مبادرت می ورزد اما
همه این خوش باوری ها در بیت آخر همه ماجرا را رنگ و بویی خیال
پردازانه می دهد:
حافظ نه حد ماست چنین لاف ها
زدن // پای از گلیم خویش چرا بیشتر کشیم
حقیر در مقاله ای مبسوط به تحلیل
موضوع جبر و اختیار در اندیشه حافظ پرداخته و در آن مقاله
تحقیقی باور جبری حافظ را منبعث از اندیشه های اشعری وی دانسته ام. بجز
مولانا و معدود شاعرانی دیگر که چون او از اختیار می گویند وجه غالب
شاعران و نویسنده سده سوم تا دهم نگاهی کاملا جبرگرایانه به هستی داشته
و اینهمه به دلیل رواج اندیشه های انحصار طلبانه اشعریان است که در آن
برهه از زمان در جای جای ایران زمین سیطره دارد. حافظ نیز از این قاعده
نه تنها مستثناء نیست بلکه بنا به باور حقیر بیش از دیگران در این جبری
بودن پای فشرده است. علیرغم چند صد بیتی که آشکارا بیانگر اندیشه های
جبری حافظ است تنها در چهار یا پنج بیت از دیوان خواجه نمود هایی از
اختیار را می بینیم که در این مقدار معدود و ناچیز نیز، نوعی اغراق،
ناباوری و استیصال به چشم خورد:
نفاق و زهد نبخشد صفای دل حافظ
// طریق رندی و عش اختیاز خواهم کرد
چرخ بر هم زنم ار غیر مردام
گردد // من نه آنم که زبونی کشم از چرخ کبود
بیا تا گل برافشانیم و می در
ساغر اندازیم // فلک را سقف بشکافیم و می در ساغر اندازیم
اگر غم لشکر انگیزد که خون
عاشقان ریزد // من و ساقی به هم سازیم و بنیادش بر اندازیم
حافظ در زمان استیلای اندوه و غم
جانفرسای جهان، تنها به مدد شراب است که می تواند از این جبر جانکاه
خود را نجات داده و سرمست و مشتاق دم از اختیار بزند. جبر زمانه و
نابسامانی های اجتماعی در اعصار و قرون حافظ و صدها شاعر همچون حافظ را
به نگاهی جبرگرایانه رهنمون شده است و همان زمانه است که در جلوه ای
دیگر شاعران را برای رهایی از تردید و عقاید و حیرت وجود و بی اعتباری
های تابع آن به "شراب تلخ تیز خوشگوار" فرا می خواند.
چنانکه ملاحظه می شود گاهی یافتن
یک حد و مرز مشخص بین اندیشه های حافظ در حوزه اجتماع، اخلاق، اندیشه
های فلسفی خیامی، اندیشه های کلامی، اندیشه های عارفانه و صوفیانه،
اندیشه های دینی، اندیشه شاعرانه و هنری قدری مشکل به نظر می رسد. با
همه این احوال شراب حافظ حضوری حتمی دارد و در گونه های مختلف زمان
گسترش و پیوندی تام و تمام دارد. شراب او گاه با زمانه او در می آمیزد
و گاه با اندیشه های دنیا گریز و زاهدانه عصر او، گاهی به گذشته ای دور
انسان را رهنمون می شود و از زمان بی آغاز الست می گوید و گاه به ابد
می پیوندد و از زمانی بی انجام حکایت می کند. گاهی به اوقاتی آشنا از
شبانه روز اشارت دارد و گاه فراتر از همه زمان ها، به زمانی بی زمان در
اسطوره ای دور آمیزش می یابد. گاه همه عمر را در می نوردد و گاه ازل تا
ابد را فرصت درویشی می داند و تنها توشه درویش را مداومت در مستی
قلمداد می کند. شراب حافظ گاه در لحظه های درد آور و اندوه آمیز حافظ
به مدد او می آید و گاه در لحظه های بلند و کوتاه اتصال و استیصال.
شراب حافظ تا آخرین ثانیه های مرگ همدم اوست و حتی وصیت او بعد از مرگ
نیز آن است که:
مهل بروز وفاتم به خاک بسپارند
// مرا به میکده بر در خم شراب انداز
حافظ به یاری همین اکسیر آسمانی
است که تنگنای برزخ و سختی بازخواست روز جزا را برخود هموار می کند و
راهی میان بر را بر می گزیند. در این میان چونان کسی که در خوابی خوش،
گذران تلخ شب را در نمی یابد با حذف و گسست زمان، پاره های باقی مانده
زندگی را به بهشت عدن بر می دوزد:
بهشت عدن اگر خواهی بیا با ما
به میخانه // از از پای خمت یکسر به حوض کوثر اندازم
چنانکه ملاحظه می شود زمان در شراب
حافظ جلوه های گوناگونی دارد که کنکاش هریک از این انواع، مجال و فرصتی
بیش از این می طلبد.
آمیزش شراب و زمان گاهی به گونه ای
است که در کلماتی مثل "صبوح"، "مدام"، "دور"
، "باقی"و ... یک رویه از سکه معنا
زمان است و روی دیگر سکه شراب. البته این کلمات دو رویه خلق حافظ نیست
و در ادبیات فارسی به شدت مورد استفاده قرار گرفته است. اما استفاده
ایهامی از این چند واژه قدری با استفاده ای که دیگران از این کلمات
برده اند متفاوت است. به عنوان مثال کلمه
دور در بیت زیر حداقل در چهار
معنی متفاوت مورد استفاده قرار گرفته است:
به دور گل منشین بی شراب و شاهد
و چنگ // که همچو دور بقا هفته ای بود معدود
در بیت زیر نیز ایهامی زیبا در
کلمه دوران، ما را به دوره جمشید و دوران شراب در بزم شاهانه او می
برد:
بزم تان باد و مراد ای ساقیان
بزم جم // گر چه جام ما نشد پر می به دوران شما
شراب و صبح در کلمه
صبوح مستتر
است و از صبوح به شراب صبح نوش تعبیر شده است
(بر خلاف واژه کم بسامد
دیگری چون غبوق که شراب عصرگاهی است
و در ساخت واژه چونان صبوح زمان شراب نوشی لحاظ نشده است). در شعر حافظ در چندین جایگاه
از صبوح به عنوان شراب شبانگاه نیز تعبیر شده است. از جمله در
بیت زیر :
در شب قدر ار
صبوحی کرده ام
عیبم مکن // سر خوش آمد یار و جامی در کنار طاق بود
کلمه مدام علاوه بر اینکه به معنی
شراب است در ورای معنی خود ناگسستگی شراب نوشی و مداومت در مستی را
فرایاد می آورد و حافظ در ابیاتی گوناگون با توجه به این دو رویه
متفاوت از واژه مدام آن را غالبا به شکلی ایهامی مورد استفاده قرار
داده است:
ما در پیاله عکس رخ یار دیده
ایم // ای بی خبر ز لذت شرب
مدام ما
کلمه باقی نیز علاوه بر
اینکه به فضاله قدح و ته مانده شراب اشارت دارد به گونه ای نمادین
مداومت در مستی و ابدیت شراب را نیز به ذهن متبادر می کند. از سوی دیگر
کهنگی و سالخوردگی شراب را در معنای خود مستتر دارد.
بده ساقی می
باقی که در جنت
نخواهی یافت // کنار آب رکن آباد و گلگشت مصلی را
کهنگی شراب گاهی با تعابیری چون
پیرگلرنگ و شیخ جام نمودی از آمیختگی زمان و شراب را به زیبایی تما به
تصویر می کشد هر چند در باب ادبیاتی که به عنوان شاهد از پی خواهد امد
تعابیری مختلفی صورت گرفته است:
پیر گلرنگ من اندر حق ازرق
پوشان // نسبت خبث نداد ار نه حکایت ها بود
حافظ مرید جام می است ای صبا
برو // وز بنده بندگی برسان
شیخ جام را
کوتاه سخن اینکه با اندک مطالعه ای
در باب شراب حافظ یک نکته در بدایت امر رخ می نماید و آن اینکه شراب
حافظ به گونه خواسته یا ناخواسته با انواع گوناگون زمان در آمیخته و
رنگ و بوی کلمه ای زمانمند را به خود گرفته است اگر چه در شکلی مجرد
این کلمه ارتباطی با مفهموم زمان ندارد. ارتباط تنگاتنگ زمان و شراب
حافظ به گونه ای است که زمان، شراب و شعر حافظ سه ضلع از مثلثی را می
سازد که قریب به یک چهارم دیوان خواجه را شامل می شود.
در پایان جهت
خاتمه بحث و گریز از اطناب و درازه گویی،
تنها فهرست وار به مهمترین قیود و اسامی زمان که در ابیات متفاوت مورد
استفاده حافظ قرار گرفته است اشاره کرده و خواننده گرامی را بر این
موضوع ترغیب می کنیم که خود از این مجمل حدیث مفصل بخواند
و اوقات شرعی و نا شرعی شراب نوشی حافظ را در همین کلمات ساده گویا
جستجو کند. مهمترین
اسامی و قیود زمان که راوی زمان شراب نوشی حافظ است عبارتند از:
موسم گل، موسم طرب، دور گل، وقت
گل، وقتی خوش، گه گه، یکچند، پنج روزی، آخرالامر، شب قدر، رمضان،
شعبان، روز نخست، روز حشر، نیمه شب، دوش، دیشب، اکنون، حالیا، هر دم،
مدام، ازل، ابد، دی ، قدیم، هزار سال، عمری، همه عمر، دوساله، سالخورد،
دیرینه، پیشینه، روز مرگ، شبگیر، شام، سحر، صبح، بهار، فروردین،
اردیبهشت، آزار، بهمن، دی، نوبهار، نوروز، عید صیام، بامداد، روز
واقعه، هلال عید، طلوع خورشید، فرصت عیش، روز اجل، روز الست، چهل سال،
رستاخیز، قیامت، روزبازخواست، همه ساله، علی الصباح، صبحدم، صباح
الخیر، هرشب، آخر و.....
پی نوشت:
1- حافظ شیرازی .
دیوان اشعار . تصحیح علامه قزوینی، دکتر قاسم غنی، چاپ سوم،
تهران: اساطیر، 1370
(ابیات شاهد را از
دیوان حافظ به تصحیح قزوینی - غنی وام گرفته ایم. برای رفع اطناب
از ذکر شماره غزل و صفحه خودداری کرده ایم چراکه یافتن ابیات بر اساس
حروف الفبایی امکان پذیر است. در مواردی خاص از نسخ دیگری بهره جسته
ایم که در پی نوشت مذکور است.)
2- مجله مفید ، سال اول
(1375)، شماره اول
3- ببین هلال محرم
بخواه ساغر راح // که ماه امن و امان است و سال صلح و صلاح ( این بیت
در نسخه قزوینی - غنی موجود نیست)
4- مهرداد ، بهار.
جستاری در فرهنگ ایران.
چاپ دوم، تهران: فکر روز،1374
5- ابوالقاسم
فردوسی.شاهنامه
فردوسی، چاپ مسکو، تهران: دانش، بی تا
7- هینلز، جان.
شناخت اساطیر ایران .
ترجمه احمد تفضلی، ژاله آموزگار، چاپ دوم، تهران: چشمه،1371
مقاله فوق را می توانید از آرشیو رادیو حافظ بشنوید:
