موجودهای افسانه ای در ادبیات فارسی
جن
: از موجودهای خیالی و افسانه ای فرهنگ
عامه و خرافات مردم خاورمیانه و ایران است.
جن واژه ای عربی و به معنی موجود پنهان و نادیدنی است
و در فارسی با مفهومی نزدیک به پری از این موجود
نامریی یاد می شود.
در باور عوام، جن ها فقط در شب، تاریکی، تنهایی و در
محل هایی مانند گرمابه، آب انبار، پستو و ویرانه و
بیابان وجود دارند. در باور عامه، جن به شکل انسان است
با این تفاوت که پاهایش مانند بز سم دارد. مژه های
دراز او نیز با مژه ی انسان متفاوت است و رنگ موی او
بور است. هم زمان با زاده شدن هر نوزاد انسان، بین
اجنه نیز نوزادی به دنیا می آید که شبیه نوزاد انسان
است اما سیاه و لاغر و زشت.
جن ها مانند آدمیان جشن و سرور و شادمانی و گاهی هم
عزاداری به راه می اندازند. این مراسم بیش تر در
گرمابه های عمومی و شب هنگام برگزار می شود. کسی که شب
تنها به حمام برود و دایم بسم الله نگوید جن به سراغ
او می آید. اگر کسی در تاریکی تنها به حمام برود و بی
احتیاطی کند و در آن جا بخوابد، ناگاه متوجه می شود که
دورادور او را جنیان گرفته اند، یا یکی دو جن در گوشه
و کنار حمام مشغول شستشو هستند.
جنیان نخست با محبت نزدیک می شوند، اما اگر انسان با
نگاه کردن با پاهایشان که سم دارد ایشان را بشناسد، آن
وقت به آزار او مشغول می شوند. جن ها اهل رقص، موسیقی
و شادی اند. اگر کسی را میان خود ببینند او را وامی
دارند تا آن قدر برقصد که دیوانه شود. با دمیدن صبح،
جنیان ناپدید می شوند. اما هنگام روز نیز اگر کسی در
حمام آب بخورد و کف دست چپ خود را روی سر نگذارد، جن
به بدن او وارد می شود و دیوانه و غشی خواهد شد
از مابهتران : همان جن است و چون به باور
مردم عامی، به زبان آوردن نام جن شگون ندارد و ممکن
است آن ها را حاضر کند. بنابراین برای دلخوشی جن ها
هم شده به آن ها '' از ما بهتران '' گفته می شود.
اژدها : اژدها
یکی از موجودات افسانه‌ای در فرهنگ‌های جهان است و در
اساتیر جهان جایگاه ویژه‌ای دارد. در فارسی ریشه ی
واژه ی اژدها و (ضحاک) یکی است و صورت‌های دیگری چون
"اژدر"، "اژدرها" و "اژدهات" دارد، به معنی "ماری
افسانه‌ای و بزرگ، با دهان فراخ و گشاد."
اژدها یا اژدر که در زبان اوستایی "اژی" (-aži)، در
زبان پهلوی ساسانی (فارسی میانه) "از" (az) و در زبان
سانسکریت "اهی" (-ahi) خوانده و نامیده می‌شود، به
معنی "مار یا افعی مهیب و سهمگین" است. در متن های کهن
ایرانی، گاه این واژه به گونه ی عام به کار می‌رود و
زمانی نیز با کلمات ویژه ای چون "دهاکه" (دهاک) و
"سروره" در می‌آمیزد و "اژی دهاکه" (ازدهاگ و ضحاک) و
"اژی سروره" (اژدهای شاخ دار) را پدید می‌آورد که در
تاریخ اساتیری ایران، هماوردان سهمگین فریدون و گرشاسپ
هستند.
آشوزوشت :
اَشوزوشت (Ašō.zušta) یا مُرغ بَهمَن نام جغد
افسانه‌ای در استوره‌های ایرانی است که ناخن می‌خورد.
در استوره‌های ایرانی، اشوزوشت را اهورامزدا آفریده تا
یاری کننده ی نیروهای خوبی باشد. او اوستا می‌داند و
هنگامی که گفتارهای اوستا را برمی‌خواند دیوها به هراس
می‌افتند.
هنگامی که زرتشت ناخن خود را می‌گیرد، پیروان خوبی،
باید ورد ویژه‌ای بخوانند و افسونی بر این ناخن‌ها
قرار دهند. سپس اشوزوشت باید این ناخن‌های افسون‌شده
را بردارد و بخورد، زیرا اگر این کار صورت نگیرد این
ناخن‌ها به دست دیوهای مازَنی و جادوگران می‌افتند و
آنها با استفاده از این ناخن‌ها به اشوزوشت حمله
خواهند کرد و او را خواهند کشت.این ناخن‌ها باید در هر
صورت شکسته و خرد شوند وگرنه دیوها و جادوگران از
آنها به عنوان سلاح استفاده خواهند کرد.
نام اشوزوشت در زبان اوستایی به معنی "دوست حق" است.
اشو در اوستایی به معنای حق و مقدس و واژهٔ زوشت به
معنی (و هم ریشه با) دوست است. او را مرغ بهمن
(وُهومَن) نیز می‌نامند.
آل : آل یا زائو ترسان موجودی خیالی و افسانه
ای است. در گذشته بر این باور بوده اند که اگر زن تازه
زا را تنها بگذارند، آل آمده و او را آزار می دهد یا
او را با خود می برد (یعنی می کشد). آل موجودی نامریی
به شکل زنی لاغر و بلند قد با پستان های آویخته توصیف
شده است. عوام بر این باور بوده اند که اگر زن زائو
تنها بماند آل آمده و جگر او را ربوده و زائو می میرد.
برای جلوگیری از دستبرد آل باید دور بستر زائو را با
کارد یا قیچی که با آن ناف نوزاد را بریده اند خط
کشید.
اهریمن: (از اوستایی انگره‌مَینیو ) بدنهاد
است. اهریمن پلیدی است و برای از بین بردن نیکی تلاش
می کند، ولی چون دون و پست مایه است و اهورامزدا آگاه
بر هر چیز است، پس سرانجام اهریمن نابود شده و اورمزد
بر او چیره می‌شود و کار جهان یکسره به نیکی خواهد
گرایید. در این میان انسان و امشاسپندان و دیگر ایزدان
(فرشته) و موجودات نیک ( مزدا آفریده) که همگی آفریده
ی اهورامزدا هستند، در مبارزه با دئوه ها ( دیو ها) که
موجوداتی اهریمنی هستند، در تلاشی کیهانی برای پیروزی
نیکی بر بدی هستند . اهریمن را در پارسی اهرِمن هم
می‌گویند. می‌شود او را همتای شیطان در باورهای سامی
دانست.
در دین زردشت باور بر این است که در طبیعت دو نیروی
متضاد خیر (سپنتا مینو - اثر روشنی) و شر (انگره مینو
- اثر تاریکی) وجود دارد که همواره در حال نبرد با
یکدیگرند.
بشکوچ : شیردال
(در پارسی میانه: بَشکوچ) موجودی افسانه‌ای با تن شیر
و سر عقاب (دال) و گوش اسب است. دال واژه ی فارسی برای
عقاب است. تندیس‌های به شکل شیردال در معماری کاربرد
زیادی دارند. شیردال‌ها در معماری عیلامی کاربرد
داشتند و نمونه برجسته‌ای از آن در شوش پیدا شده است.
روی کفل این شیردال نوشته‌ای هست به خط میخی عیلامی از
اونتاش گال که آن جانور را به اینشوشیناک خدای خدایان
عیلام هدیه کرده است. این شیردال که به دست بانو
گیرشمن بازسازی شده است در موزه ی شوش نگاه داری
می‌شود.
مردم باستان شیردال‌ها را
نگهبان گنجینه‌های خدایان می‌پنداشتند. شیردال نشان
خاندان پادشاهی سوئد نیز هست.
بختک : بختک در
افسانه ها و باور عامیانه ی ایرانی موجودی خیالی است
که شب ها قصد خفه کردن آدم در خواب را دارد. در این
حالت که در واقع حالت فلجی موقت بدن است، بنا بر نظر
عوام این موجود خیالی روی سینه ی افراد می نشیند و همه
ی بدن او را در اختیار می گیرد و قفل می کند و انسان
تنها شاهد ناتوانی خود است. وی بخنک را حس می کند ولی
نمی تواند او را ببیند.
به باور عوام، بختک در
جنگل ها و باغ ها و در میان درختان می گردد و ظاهرن
این اعتقاد بر اثر ناآگاهی بر تاثیر گاز کربنیک درختان
در شب بوده است که شخص خوابیده در زیر درخت را به خفگی
می اندازد. اصطلاح "بختک روی زندگی کسی افتادن" از این
موجود خیالی گرفته شده است.
پری : در اوستا
موجودی اهریمنی است که از او به عنوان زنی زیبا و فریب
کار یاد شده که با پنهان و آشکار شدن پی در پی و تغییر
شکل های گوناگون مردم را می فریبد و به بیراهه می
کشاند. در هفت خوان های رستم و اسفندیار زنی زیبا و
آراسته است که رود می نوازد و پهلوانان را به شادکامی
دعوت می کند، ولی دو پهلوان این اهریمن را می شناسند و
او را می کشند.
در لغت نامه آمده است:
موجودی وهمی، صاحب پَر که اصلش از آتش است و به چشم
نیاید و اغلب نیکوکار، برعکس دیو که بدکار است. پری
نوعی از جن به شمار می رود که دارای دو نوع نر و ماده
است و در میان ایرانیان به نوع ماده ی جن پری گفته
اند. به کار بردن لفظ "جن و پری" نیز سبب شده است که
معنای زن و مرد از آن به ذهن آید.
پیربزنگی :دیو
افسانه‌ای در افسانه‌های شرق استان خراسان
دوالپا : یکی از
موجودات خیالی در اسنوره‌ها و داستان‌های ایرانی است.
دوالپا در افسانه های ایرانی موجود به ظاهر بدبخت و
ذلیل و زبونی است که بر سر راه مردمان نشیند و نوحه و
گریه آن چنان سر دهد که دل سنگ را به ناتوانی او رحم
آورد. چون گذرنده ای بر او بگذرد و از او سبب اندوهش
را بپرسد گوید : "بیمارم و کسی نیست مرا به خانه‌ام که
در این نزدیکی است برساند." و عابر چون گوید: "بیا تو
را کمک کنم." دوالپا بر گرده‌ی عابر بنشیند و پا های
تسمه مانند چهل متری خود را که زیر بدن پنهان کرده
است، گشوده گرداگرد بدن عابر چنان بپیچد و استوار کند
که عابر را تا پایان عمر از دست او خلاصی نباشد. دَوال
در فارسی به معنی تسمه است.
ازین رو دوالپا در زبان فارسی مصداق آدم های سمجی است
که به هر دلیل به حق یا ناحق به جایی می چسبند و رها
نمی‌کنند.
كتاب عجائب المخلوقات و غرائب المخلوقات محمدبن محمود
طوسی (سده ی ششم هجری) ضمن نقل حكایتی نام دوالپا را
به كار می برد و آن را گونه ای نسناس می نامد. لغت
نامه ی دهخدا، داستان وامق و عذرا را منبع دیگری برای
این نام نقل می كند و از آن جا به کتاب هایی مانند
سلیم جواهری و وغ‌وغ ساهاب صادق هدایت راه یافته است.
دیو : دیو نزد
هندواروپایی ها به معنی خدا بوده است، اما در ایران هم
زمان با آغاز دوره ی مزدیسنی، رهبران مذهب نوین این
خدای باستانی هندواروپایی را نشان شرک و اهریمن تصویر
کردند. با توجه به این که در هندوستان تغییر دین پیش
نیامد، خدایان باستان همچنان محترم شمرده شده اند که
بزرگ ترین آن ها ایندیرا است. در اروپا واژه ی دیو Dio
همچنان معنی خدای خود را به صورت عام تا امروز نگاه
داشته است، به ویژه نزد قوم های لاتین. در پهلوی دِو و
در هندی باستان دیو است و از ریشه ی دیو به معنی
درخشیدن است. همین ریشه به معنی فریب دادن نیز هست.
از دیدگاه کلی، دسته بندی دیوان در وندیداد ممکن است،
اما این دسته بندی در هر مرحله‌ای به دسته‌های کوچک
تری نیز تقسیم می‌شود. گروهی از این دیوان، اهریمنان
بیماری و انتشاردهندگان انواع بیماری‌ها هستند.
دیو سپید : دیوِ
سپید بر پایه داستان‌های شاهنامه نام فرمانروای دیوان
در مازندران بود. او کیکاووس شاه ایران و یارانش را به
بند کشید و رستم برای آزادی آنان به نبرد وی رفت.
دیو سپید در غاری کیکاووس و یارانش را به بند
کشید. رستم به یاری اولاد آن غار را یافت .تنها به غار
رفته و دیو سپید را خفته دید. برای به جا آوردن آیین
جوانمردی او را از خواب بیدار کرد و با وی جنگید. یک
دست و یک پایش را قطع کرد و جگرش را از سینه بیرون
کشیده و از سر او کلاهخودی برای خویش ساخت و شاه و
یارانش را آزاد کرد.
دیوهای کماله: تَریز
و زَریز بر پایه مزدیسنا نام دو دیو از دیوهای کمال
آفریده ی اهریمن هستند. نام این دو در ادبیات زرتشتی
پیوسته با هم می‌آید. تریز دشمن خرداد و زریز دشمن
امرداد است.
سیمرغ : سیمُرغ نام
یکی چهره های استوره ای-افسانه‌ای ایرانی است. او نقش
مهمی در داستان های شاهنامه دارد. کُنامش کوه
استوره‌ای قاف است. دانا و خردمند است و به رازهای
نهان آگاهی دارد. زال را می پرورد و همواره او را زیر
بال خویش پشتیبانی می‌کند. به رستم در نبرد با
اسفندیار رویین تن یاری می‌رساند و... جز در شاهنامه
دیگر شاعران پارسی گوی نیز سیمرغ را چهرهٔ داستان خود
قرار داده‌اند. از آن دسته‌است منطق الطیر عطار
نیشابوری. پیشینه ی حضور این مرغ اساتیری در فرهنگ
ایرانی به دوران باستان می‌رسد. از آن چه از اوستا و
آثار پهلوی بر می‌آید، می‌توان دریافت که سیمرغ، مرغی
است فراخ بال که بر درختی درمان بخش به نام "ویسپوبیش"
یا "هرویسپ تخمک" که در بردارندهٔ تخمه ی همه ی گیاهان
است، آشیان دارد. در اوستا اشاره شده که این درخت در
دریای "وروکاشاً" یا "فراخکرت" قرار دارد. واژه ی
سیمرغ در اوستا به صورت "مرغوسئن" آمده که بخش نخستین
آن به معنای "مرغ" است و بخش دوم آن با اندکی دگرگونی
در پهلوی به صورت "سین" و در فارسی دری "سی" خوانده
شده است و به هیچ روی نماینده ی عدد ۳۰ نیست؛ بلکه
معنای آن همان "شاهین" است.
سیمرغ پس از اسلام هم در حماسه‌های پهلوانی و هم در
آثار عرفانی حضور می‌یابد. سیمرغ در شاهنامه ی فردوسی
دو چهره ی متفاوت یزدانی (در داستان زال) و اهریمنی
(در هفت خوان اسفندیار) دارد. زیرا همه ی موجودات
ماوراء طبیعت نزد ثنویان (دوگانه پرستان) دو قلوی
متضادی هستند. سیمرغ اهریمنی بیش تر یک مرغ اژدهاست که
استعدادهای قدسی سیمرغ یزدانی را ندارد و به دست
اسفندیار در خوان پنجمش کشته می‌شود. ورود سیمرغ
یزدانی به شاهنامه با تولد "زال" آغاز می‌شود.
پس از شاهنامه ی فردوسی
کتاب های دیگری نیز در ادبیات فارسی هست که در آن ها
نشانی از سیمرغ و خصوصیاتش آمده است. از جمله ی آن ها
کتاب ها و رساله های زیر را می‌توان بر شمرد: رسالة
الطیر ابن سینا، ترجمه ی رسالة الطیر ابن سینا توسط
شهاب الدین سهروردی، رسالة الطیر احمد غزالی، روضة
الفریقین ابوالرجاء چاچی، نزهت نامهٔ علایی (نخستین
دانش نامه به زبان فارسی)، بحر الفواید (متنی قدیمی از
سده ی ششم که در سده یس چهار و پنج شکل گرفته و در
نیمه ی دوم سده ی ششم در سرزمین شام نوشته شده‌است) و
از همه مهم تر منطق الطیر عطار.
منطق الطیر عطار داستان سفر گروهی از مرغان به
راهنمایی هد هد به کوه قاف برای رسیدن به آستان سیمرغ
است. هر مرغ به عنوان نماد دسته ی خاصی از انسان‌ها
تصویر می‌شود. سختی های راه باعث می‌شود مرغان یکی یکی
از ادامه ی راه منصرف شوند. در پایان، سی مرغ به کوه
قاف می‌رسند و در حالتی شهودی در می‌یابند که سیمرغ در
حقیقت خودشان هستند.
سیمرغ گاهی با مرغان اساتیری دیگر مانند "عنقا" اشتباه
می‌شود. عنقا از ریشه ی "عنق" و به معنای "دارنده ی
گردن دراز" است. وجه مشترک سیمرغ و عنقا "مرغ بودن" و
"افسانه‌ای بودن" آن ها است. در واقع عنقا یک استوره ی
عرب است و سیمرغ یک استوره ی ایرانی.
عفریت: عفریت یا
عفریته همان ابلیس است. گرچه معنای عام تری نیز دارد:
عفریت به معنای فرد گردنكش و خبیث نیز گفته شده است.
عوج بن عنق: تداول فارسى‌زبانان به عوج بن
عُنُق مشهور است که نام مردى افسانه‌ای است. در
افسانه‌ها آمده است که او در منزل آدم زاده شد و تا
زمان موسا زیست. او را فرزند عنق یا عناق پسر حوا
دانسته‌اند. برخی از منابع هم عناق را نام مادر او
دانسته‌اند. همچنین او را مردی بلندقامت دانسته و
عمرش را سه‌هزار و پانصد سال نوشته‌اند. گفته‌اند
طوفان نوح تا كمر او بود. موسا عصاى خود بر قوزک پای
او زد و او افتاد و مرد.
در داستان‌ها عناق، مادر او را زنی می‌پنداشتند که
وقتی مى‌نشست ده جریب در ده جریب را مى‌گرفت و پسرش
عوج چهل ذراع قدش بود.
غول :غول‌ها یکی از
موجودات افسانه‌ای در فرهنگ‌های گوناگون هستند. غول‌ها
را معمولن با پیکری بسیار بزرگ تصور می‌کنند. غول های
افسانه ای وسیله ای برای ترساندن کودکان هستند و از آن
درشاهنامه ی فردوسی آمده که رستم غولی را کشته است
فولاد زره :
فولادزره نام یک دیو به صورت یک عفریت بزرگ شاخ دار در
داستان امیر ارسلان نام دار است.
امیرارسلان نام دار یکی از داستان‌های تخیلی بومی
فارسی نوشته ی محمدعلی نقیب‌الممالک در زمان قاجار
است. نقیب‌الممالک احتمالن این نام را از یک نثر حماسی
قدیمی‌تر فارسی به نام "رموز حمزه" گرفته است.
در این داستان، فولادزره در هوا گشت می‌زند و زنان
زیبا را نشان کرده و می‌دزدد. بنا بر این قصه ها این
دیو در آغاز، سرکرده ی لشکر ملک خازن، شاه پریان و
فرمانروای دشت زهرگیاه بوده اسن.
مادر فولادزره که جادوگری بسیار توانا بود تن و بدن
فولادزره را به وسیله ی افسون و طلسمی، نسبت به همه
سلاحها آسیب‌ناپذیر ساخت به جر یک سلاح به نام شمشیر
زمردنگار.
در پایان داستان، هم فولادزره و هم مادر او به دست
امیرارسلان کشته می‌شوند. در زبان عوام به زنان
درشت‌اندام و قوی و نازیبا و پررو در اصطلاح "مادر
فولادزره" می گویند.
ققنوس: ققنوس موجودی افسانه‌ای است که هر
چند سال یکبار تخم می‌گذارد و فورن آتش می‌گیرد و
می‌سوزد و از خاکستر آن دوباره زاده می‌شود.
علامه دهخدا از قول "برهان" گوید: ققنوس هزار سال عمر
کند و چون هزار سال بگذرد و عمرش به آخر آید هیزم
بسیار جمع سازد و بر بالای آن نشیند و سرودن آغاز کند
و مست گردد و بال بر هم زند، چنان که آتشی از بال او
بجهد و در هیزم افتد و خود با هیزم بسوزد و از خاکسترش
بیضه ای پدید آید و او را جفت نمی باشد و موسیقی را از
آواز او دریافته اند.
در فرهنگ زبان انگلیسی، ققنوس Phoenix پرنده ای است
افسانه ای و بسیار زیبا و منحصر به فرد در نوع خود كه
بنا بر افسانه ها ۵۰۰ یا ٦۰۰ سال در صحراهای عرب عمر
می كند، خود را بر تلی از خاشاك می سوزاند، از خاكسترش
دگر بار با طراوت جوانی سر بر می آورد و دور دیگری از
زندگی را می گذراند و غالبن تمثیلی است از فنا ناپذیری
و حیات جاودان.
گلیم‌گوش : در افسانه‌های ایرانی گلیم‌گوش
مردمى بوده‌اند مانند آدم لیکن گوش‌هاى آن ها به
مرتبه‌اى بزرگ بوده که یکى را بستر و دیگرى را لحاف
می‌کرده‌اند و آن ها را گوش‌بستر هم می‌گویند.
در کتاب عجایب‌المخلوقات (چاپ هند ۱۳۳۱ ه. ق.) برگ
۵۸۴ آمده است:
گروهى بود که ایشان را منسک خوانند. و ایشان در جهت
مشرق نزدیک یأجوج (و) یأجوج بر شکل آدمى بودند و مر
ایشان را گوش‌هایى بود مانند گوش فیل. هر گوش مانند
چادر باشد چون خواب کنند یکى از آن دو گوش بگسترانند و
گوش دیگر چادر کنند. جمعى از نسل قابیل بن آدم که در
حدود بلاد مشرق سکونت دارند و گوش ایشان به مثابه‌اى
بزرگ است که یکى را بستر و دیگرى را لحاف سازند چنانکه
از تواریخ معلوم می‌شود.
لولوخورخوره:
لولو خورخوره یا لولو موجودی خیالی است ساخته و
پرداخته پندار افراد برای ترساندن کودکان شیطان.
مادران و پدران معمولن برای کنترل رفتار کودک کوچک، به
ویژه برای اطمینان از این که کودک غذای خود را بخورد
به او تلقین می‌کنند که در صورت بدرفتاری یا نخوردن
غدا، لولو آنان را خواهد خورد. شکل و ریخت خاصی برای
لولوخورخوره تعریف نشده است.
در حقیقت واژه ی لولو
واژه ای فرانسوی به معنی گرگ است که در زبان فرانسوی
آن را Le Loup می نویسند و لُلو می خوانند. در اروپا
و به ویژه در فرانسه رسم بر این است که مردم کودکان
خود را به هنگام شیطنت و بازیگوشی از گرگ بترسانند و
ایرانیانی که در دوره ی قاجار به اروپا رفتند و بیش
ترشان نیز در فرانسه بودند، پس از بازگشت به ایران
کودکان خود را به همان روش و سنت اروپایی از لُلو یعنی
گرگ می ترسانیدند و این واژه رفته رفته به لولو تبدیل
شد.
صفت خورخوره به معنای "بسیارخوار" است. گاه
لولوخورخوره به معنای موجودی نامرئی است که وسایل خانه
را می دزدد.
مرد آزما : در فرهنگ
شرق و مردم سیستان و بلوچستان به موجودی قد بلند با
چشمان سرخ رنگ، مو هایی به رنگ روشن و بدنی قوی و
باهیبت گفته می شود . و اعتقاد مرد آن دیار بر آن است
که او مردی بوده که صدها سال پیش از شهر فاصله گرفته و
در بیابان ها زندگی می کند و هر از گاهی برای رفع
نیازهای خود به هنگام تاریکی به شهر ها و روستاها می
آید.
نسناس : نسناس نام
جانوری افسانه‌ای و موهوم شبیه به انسان است.
این نام در گذشته گاهی در متن‌های زیست‌شناسی فارسی در
برابر واژه ی میمون به کار می‌رفته که نام عمومی گروهی
از آدم‌نمایان (گوریل، شمپانزه، اورانگوتان، گیبون)
است.
در فرهنگ عامه به نوعی بوزینه ی بی دم هم گفته می‌شود.
نسناس در برخی فرهنگ‌های فارسی چنین کعنی شده است:
* جانورى بود چهارچشم سرخ‌روى درازبالا سبزموى، در حد
هندوستان، چون گوسفند بود، او را صید كنند و خورند اهل
هندوستان. (لغت‌نامهء اسدى) (اوبهى).
* جنسى‌اند از خلق كه بر یك پاى مى‌جهند. (دهار).
* نوعى از حیوان كه بر یك پاى جهد. (غیاث اللغات از
منتخب اللغات و كشف اللغات) (از آنندراج).
* صاحب حیوة‌الحیوان نوشته كه: نِسْناس بالكسر، نوعى
از حیوان است كه به‌صورت نصف آدمى باشد چنان كه یك گوش
و یك دست و یك پاى دارد و به طور مردم در عربى كلام
كند...
* و در تواریخ بهجت العالم نوشته كه: نسناس در نواحى
عدن و عمان بسیار است و آن جانورى است مانند نصف انسان
كه یك دست و یك پا و یك چشم دارد و دست او بر سینه ی
او باشد و به زبان عربى تكلم كند و مردم آن جا او را
صید كرده مى‌خورند. (از غیاث اللغات) (آنندراج).
* گویند جنسى‌اند از خلق كه به یك پاى مى‌جهند. (از
مهذب الاسماء) (از برهان قاطع).
* دیو مردم كه بر یك پاى جهند. (السامى).
* و به زبان عربى حرف مى‌زنند. (برهان قاطع).
* دیو مردم یا نوعى از مردم كه یك دست و پا دارد، و فى
الحدیث: انّ حیاً من عادٍ عصوا رسولهم فمسخهم الله
نسناساً، لكل واحد منهم ید و رجل من شق واحد ینقرون
كما ینقر الطائر و یرعون كما ترعى البهائم. و گویند كه
قوم عاد كه ممسوخ شده بود نیست گردید و قومى كه بر این
سرشت بالفعل موجود است خلق على‌حده [است] یا آنها سه
جنس‌اند، ناس و نسناس و نسانس، یا نسانس زنان آن ها،
یا نسانس گرامى‌قدر از نسناس است، یا آن ها یأجوج و
مأجوج است، یا قومى از بنى‌آدم از نسل ارم‌بن سام، و
زبان عربى دارند و به نام هاى عربان مى‌نامند و بر
درخت برمى‌آیند و از آواز سگ مى‌گریزند. یا خلقى بر
صورت مردم، مگر در عوارض مخالف مردم‌اند و آدمى
نیستند، یا در بیشه‌ها بر كرانه ی دریاى هند زندگانى
مى‌كنند و در قدیم عربان شكار مى‌كردند و مى‌خوردند آن
ها را. (از منتهى الارب) (آنندراج).
* حیوانى است كه در بیابان تركستان باشد منتصب‌القامه،
الفى‌القد، عریض‌الاظفار، و آدمى را عظیم دوست دارد،
هركجا آدمى را بیند بر سر راه آید و در ایشان نظاره
همى كند و چون یگانه از آدمى بیند ببَرد، و از او
گویند تخم گیرد، پس بعد انسان از حیوان او شریف‌تر است
كه به چندین چیز با آدمى تشبه كرد یكى به بالاى راست و
دوم به پهناى ناخن و سوم به موى سر. (از چهارمقاله ی
نظامى عروضى، معین برگ های ۱۴–۱۵).
* خداى‌تعالى ذریه او را [جدیس را] مسخ گردانید و
ایشان را نسناس خوانند، نیم تن دارند و به یكى پاى
چنان [دوند] كه هیچ اسبى درنیابدشان. (از مجمل
التواریخ).
* آن كه به شكل انسان بود ولى خوى و سرشت انسانى در
وى نباشد. (ناظم الاطباء)
همزاد: در باورهای
قدیم عوام، هر کسی دارای همزادی است که از نوع جن است
و در جایی به نام "دنیای از ما بهتران" زندگی
می کند و همپای او رشد می کند.
منبع : جن
