حكیم عمر خیام نیشابوری
خیام نـیـشابوری، تولد 29 اردیـبهشت 427 هجری شمسی (18 می
1048 میلادی) در نـیـشابور، ایران؛ وفات 13 آذرماه 510 هجری شمسی (4 دسامبر
1131). خیام را به عـنوان یک شاعـر، ستاره شناس، و ریاضیـدان مشهور می شناسند؛
ولی او بـیـشتر برای رباعـیات خود معـروفیت پـیـدا کرد. در سال 1859 رباعـیات
خیام بوسیله " ادوارد فـیتـز جرالد " به انگلـیسی ترجمه شد. در زمانی به دنیا
آمد که ترکان سلجوقیان بر خراسان، ناحیه ای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی
در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از
جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنانکه گفته اند بسیار
جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت.
خیام روشی را در هندسه کشف کرد، که بوسیله آن معـادلات هندسی مکعـبی را با
تـقـسیم کردن، قطع مخروط بر محیط دایره بدست می آورد. کار خیام با جبر و هندسه
در سراسر اروپا در قرون وسطی معـروفیت داشت. او هـمچـنیـن برای ترمیم و دوباره
سازی سالنامه ( تقویم) ایرانی همکاری و کمک کرد. موقعـی که ملکشاه مصمم شد که
سالنامه ایرانی را بازسازی کند، عمر خیام جزو هشت دانشمندی بود که برای این کار
استخدام شده بود. نـتیـجه آن در دوران جلالی ( که بنام جلال الدین یکی از
پادشاهان نام گذاری شده بود) محاسبه و شمارش زمان بود که از جولین پـیشی گرفت و
به سبک گریگوری نزدیک شد.
خیام سال را به 365.24219858156 روز محاسبه کرد. در اینجا یادآوری دو نکته
کاملا ضروری است. اول اینکه نشان دهنده یک اطمینان باور نکردنی که بر پایه دقت
و صحت و درستی است. و دوم اینکه برجسته بودن او در دقت و صحت محاسبه سال است.
برای مقایسه طول مدت یکسال در اواخر قرن نوزدهم 365.242196 روز بود که امروزه
آن را به 365.242190 روز رسیده است.
خیام در کتاب جبر خودش به موضوعـی دیگر و کار دیگری که کرده اشاره می کند که
اکنون موجود نیـست. در قسمت گمشده خیام به بحث و گفتگو دربا رهً مثـلث پاسکال
پرداخته، ولی قبل از او هم به فاصله اندکی چـیـنیها به این موضوع اشاره کرده
اند. کتاب جبر خیام، هندسی است که در آن به حل معـادلات درجه دوم و خطی مبادرت
شده به روشی که در عناصر اقلیدوسی هم است. او به وسیله تقسیم کردن قطع مخروط با
یک دایره این کار را انجام داد، اما در دوره ای این روشها بوسیله یک نویسنده
بنام ابو الجاد گفته شده بود. کار مهم دیگر خیام دادن تعـریف به نسبتها بود، و
ادامه دادن کار اقلیدوس بود که شامل تکثیر و ضرب نسبتها بود. او با سوال پیچ
کردن پرسش از یک سوال نسبـیت می توانست که به آن یک عدد بدهد ولی همیشه آن را
بدون جواب رها می کرد.
اسم خیام ( خیمه دوز ) ممکن است که از شغـل و حرفه پدرش مشتـق شده باشد. خیام
تحصیلات خود را در عـلوم و فلسفه در نـیشاپور و بلخ بخوبی گذرانـید و به
سمرقـند رفت؛ جایی که رساله مهم خودش را در رابطه با جبر کامل کرد. نام او چنان
پرآوازه شد که سلطان سلجوقی، ملکشاه، از او درخواست کرد که جای ستاره شناس او
را گرفـته و نظارت ضروری را در رابطه با بازسازی سالنامه بـیان کند. او
همچـنـین ماموریت یافت که رصد خانه ای در شهر اصفهان بنا کند و با دیگر ستاره
شناسان همکاری کند. بعـد از مرگ این حامی در سال 471 هجری شمسی ( 1092 میلادی)
او به زیارت مکه رفت. در مراجعـت به نـیشاپور او در دربار به سمت پـیشگو شروع
به خدمت کرد. فـلسفه، فـقه، تاریخ، ریاضی، طب و ستاره شناسی چیـزهایی بودند که
این مرد با استعـداد از آنها آگاهی داشت. متاسفانه، مقدار کمی از نثرها و نوشته
های او مانده که شامل مقـدار مختصری از رساله مبحث عـلوم ماوراء طبـیعـی و
رساله او در رابطه با اقـلیدوس است. او در زمان خودش بسیار مشهور بود،(
معـاصریـنش در این دوره حسن صباح بود) و این بـیشتر بخاطر مقالهایش در رابطه با
عـلوم بود.
امروزه صدها رباعی را به او نـسبت می دهند؛ که خیلی از آنها جعـلی و ساختگی است؛
اما هفـتاد و دو تا از آن رباعـیات مطمعـنا درست و معـتبر هستـند، که در کتاب
شعـر شراب نـیشاپور به قلم خود خیام است.
آرامگاه این شاعـر بزرگ و ریاضی دان مشهور ایرانی، حکیم عمر خیام در باغـی در
نـیشاپور است. این آرامگاه در سال 1341 هجری شمسی برابر با 1962 میـلادی ساخته
شد.
تلاش ها
خیام در سال 461 هجری به قصد سمرقند، نیشابور را ترک کرد و در آنجا تحت حمایت
ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد , قاضی القضات سمرقند اثربرجسته خودرادر جبر تألیف کرد.
خیام سپس به اصفهان رفت و مدت 18 سال در آنجا اقامت گزید و با حمایت ملک شاه
سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف زمانه
خود، در رصد خانه ای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی
پرداخت. حاصل این تحقیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی (لقب
سلطان ملکشاه سلجوقی) بود. در تقویم جلالی، سال شمسی تقریباً برابر با 365 روز و
5 ساعت و 48 دقیقه و 45 ثانیه است. سال دوازده ماه دارد 6 ماه نخست هر ماه 31 روز
و 5 ماه بعد هر ماه 30 روز و ماه آخر 29 روز است هر چهارسال، یکسال را کبیسه می
خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز است هر چهار سال، یکسال را
کبیسه می خوانند که ماه آخر آن 30 روز است و آن سال 366 روز می شود در تقویم
جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد در صورتیکه در تقویم گریگوری
هر ده هزار سال سه روز اشتباه دارد.
بازگشت به خراسان
بعد از کشته شدن نظام الملک و سپس ملکشاه، در میان فرزندان ملکشاه بر سر تصاحب
سلطنت اختلاف افتاد. به دلیل آشوب ها و درگیری های ناشی از این امر، مسائل علمی و
فرهنگی که قبلا از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. عدم توجه به
امور علمی و دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت که اصفهان را به قصد خراسان
ترک کند. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو که
پایتخت فرمانروائی سنجر (پسر سوم ملکشاه) بود، گذراند. در آن زمان مرو یکی از
مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور
داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به
خود گرفت.
خیام و علم ریاضیات
دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است. وی
برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسین برانگیزی معادله های درجه اول تا
سوم را دسته بندی کرد، و سپس با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی
توانست برای تمامی آنها راه حلی کلی ارائه کند. وی برای معادله های درجه دوم هم
از راه حلی هندسی و هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادلات درجه سوم
تنها ترسیمات هندسی را به کار برد؛ و بدین ترتیب توانست برای اغلب آنها راه حلی
بیابد و در مواردی امکان وجود دو جواب را بررسی کند. اشکال کار در این بود که به
دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جوابهای منفی معادله توجه نمی
کرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می شد. با
این همه تقریبا چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین دستاوردهای بشری
در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که دکارت بعدها (به صورت کاملتر)
بیان کرد، پیش نهد. خیام همچنین توانست با موفقیت تعریف عدد را به عنوان کمیتی
پیوسته به دست دهد و در واقع برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کند و
سرانجام به این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب از جزء های تقسیم ناپذیر نیست و از
نظر ریاضی، می توان هر مقداری را به بی نهایت بخش تقسیم کرد. همچنین خیام ضمن
جستجوی راهی برای اثبات "اصل توازی" (اصل پنجم مقاله اول اصول اقلیدس) در کتاب
شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس (شرح اصول مشکل آفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر
مفهوم عمیقی در هندسه شد. در تلاش برای اثبات این اصل، خیام گزاره هایی را بیان
کرد که کاملا مطابق گزاره هایی بود که چند قرن بعد توسط والیس و ساکری ریاضیدانان
اروپایی بیان شد و راه را برای ظهور هندسه های نااقلیدسی در قرن نوزدهم هموار کرد.
بسیاری را عقیده بر این است که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید
و برخی پا را از این هم فراتر گذاشتند و معتقدند، دو جمله ای نیوتن را باید دو
جمله ای خیام نامید. البته گفته می شودبیشتر از این دستور نیوتن و قانون تشکیل
ضریب بسط دو جمله ای را چه جمشید کاشانی و چه نصیرالدین توسی ضمن بررسی قانون های
مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند.
خیام و علوم دیگر
استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی
داشته باشد. از وی رساله های کوتاهی در زمینه هایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک،
هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در
مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت
گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تأئید می کند. تاریخنگاران و دانشمندان هم عصر خیام
و کسانی که پس از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشته اند، تا آنجا
که گاه وی را حکیم دوران و ابن سینای زمان شمرده اند. آثار فلسفی موجود خیام به
چند رساله کوتاه اما عمیق و پربار محدود می شود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین
گرایش های عرفانی اوست. اما گذشته از همه اینها، بیشترین شهرت خیام در طی دو قرن
اخیر در جهان به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط فیتزجرالد به انگلیسی
ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان
یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. رباعیات خیام به دلیل ترجمه بسیار
آزاد (و گاه اشتباه) از شعر او موجب سوء تعبیرهای بعضاً غیر قابل قبولی از شخصیت
وی شده است. این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه خیام را شدت
بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده می کنند، در
حالی که برخی دیگر بر این اعتقادند که اندیشه های واقعی خیام عمیق تر از آن است
که صرفا با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد. خیام پس از عمری پربار سرانجام در
سال 517 هجری (طبق گفته اغلب منابع) در موطن خویش نیشابور درگذشت و با مرگ او یکی
از درخشان ترین صفحات تاریخ اندیشه در ایران بسته شد.
