عرفان ایرانی و اندیشه مسیحی در آئین مانوی
مانی، پیام‌آوری بود که ظاهرا آیین وی منشا الهی نداشت اما چنان فراگیر شد
که زمانی بر منطقه وسیعی از غرب امپراتوری روم تا هند و از مرزهای چین تا
عربستان گسترده شد.
نام "مانی" برای ما معمولا تداعی کننده پیامبر نقاشی است که از مشهور‌ترین
کتاب او، ارژنگ یا آردهنگ (Ardahang) امروزه اثری در دست نیست. پیام‌آوری
که ظاهرا آیین وی منشا الهی نداشت اما آن چنان فراگیر شد که زمانی بر منطقه
وسیعی از غرب امپراتوری روم تا هند و از مرزهای چین تا عربستان گسترده شد.
پیروان کیش او در اوج عظمتش از سواحل اقیانوس آرام تا سواحل اقیانوس اطلس
را در بر‌گرفته بودند و دین او دین رسمی دولت ترکان اویغوری آسیای مرکزی شد.
مانی حتی موفق شد تا اندازه‌ای بر امپراتوری چین میانه تاثیر بگذارد. این
آیین بیش از 12 قرن دوام آورد و احتمالا عده‌ای از مانویان تا اوائل قرن
بیستم نیز در چین وجود داشتند. تاثیر آیین مانی بر برخی از فرقه‌های مسیحی
در حوالی شمال ایتالیا و جنوب فرانسه و نیز در قوانین مذهب تائو Tao در چین
به چشم می‌خورد.
این اندازه گسترش و دوام، در حالی که این آیین به جز مدتی کوتاه و در منطقه
کوچکی، هیچ گاه از پشتوانه و قدرت حکومتی برخوردار نبود، مایه شگفتی است.
آیینی که دستورات آن بسیار دشوار بوده، چه خصوصیتی داشته که توانسته بود
این چنین در میان مردم رسوخ کند؟
پژوهشگرانی که به بررسی دین مانی و زندگی خود وی پرداخته‌اند این امر را
بیشتر در شخصیت خود مانی و شیوه تبلیغ وی جستجو می‌کنند.
مانی در 14 آوریل (25 فروردین) 216 میلادی در شمال بابل به دنیا آمد. در
مورد محل تولد مانی اختلاف نظر زیاد است اما ابوریحان بیرونی محل تولد وی
را ده مردینو (Mardinu) در ناحیه نهر کوتا (Nahr Kuta) در شمال بابل
می‌نویسد. خود مانی هم در قطعه شعری می‌گوید: "طلبه‌ای شاکرم، برخاسته از
سرزمین بابل." پدر مانی، پتگ یا پاتگ (که در متون عربی نام وی به صورت
"فاتق" ضبط شده است) از تبار شاهان اشکانی و اهل همدان بود که با زنی با
نام یهودی _ مسیحی مریم ازدواج کرد. مادر مانی با خانواده کمسرکان از
شاخه‌ای از خاندان شاهی اشکانی نسبت داشت.
پتگ از همدان به تیسفون، پایتخت اشکانیان، رفت و در آنجا به فرقه مغتسله (=
کسانی که خود را می‌شویند) پیوست که گونه‌ای فرقه گنوسی و تعمید‌گرا بود.
او به ادعای خود در پی الهامی از گوشت خوردن و برخی رفتارها دست کشید و به
اتفاق فرزند چهار ساله‌اش، مانی، به میان اعضای فرقه رفت.
به این ترتیب، مانی با افکار آیین‌های عرفانی بین‌النهرین (میانرودان) بزرگ
شد. مانی به گفته خودش که در گزارش ابن ندیم و بیرونی ضبط است، نخستین بار
در دوازده سالگی پیام وحی را دریافت کرد و حامل پیام، روح همزاد او بود که
در متون فارسی میانه مانوی "نرجمیک" و در سریانی tauma (=توام،
همزاد)خوانده می‌شود. بار دیگر، در 24 سالگی وحی به وی نازل شد و این بار
دستور یافت تا به تعلیم دین بپردازد. او نخست پدر و بعد بزرگان خانواده را
به دین خود در آورد. سپس برای تبلیغ دین خود به سفر پرداخت. یکی از
ویژگی‌های تبلیغ در آیین مانی آن بود که در هر منطقه‌ای به زبان آن منطقه و
به نحوی که برای مردم آن منطقه قابل درک باشد، به تبلیغ می‌پرداخت. خود او
در متنی به زبان فارسی میانه می‌گوید: "دینی که من گزیدم، از دیگر دین‌های
پیشینیان در ده چیز برتر و بهتر است. یک، آن‌که دین‌های پیشین به یک شهر و
یک زبان بودند. اما دینی که من آوردم، در هر شهر و به هر زبان پیدا شود و
در شهرهای دور گسترش یابد."
همچنین مانی از عناصر اعتقادات بومی هر منطقه نیز وام می‌گرفت. از این‌رو،
در اساطیر مانوی نام‌های ایزدان ایرانی با نقش‌هایی متفاوت تکرار می‌شود،
از قبیل: هرمز بغ، مهر ایزد، بهمن بزرگ، نریسه یزد.
همچنین عناصر مسیحی چون عیسای درخشان، شیث و حضرت عیسی مسیح (ع) که مانی
خود را ادامه دهنده راه وی می‌خواند. مانی با تطبیق خود با این دین،
می‌خواست غرب را متسخیر کند، همان طور که در شرق مبلغان آیین مانوی عناصری
چند از آیین بودایی (از جمله اعتقاد به زادمرد یا تناسخ) را اقتباس کردند
تا بهتر از سوی مردم بودایی پذیرفته شوند. آیین مانوی از همان آغاز به صورت
آیینی آمیزه‌گرا (=عقیده به توحید عقاید گوناگون) ظهور کرد. در این آیین،
تلفیقی آگاهانه از اعتقادات مسیحی و ایرانی بر اساس اعتقادات باستانی
بین‌النهرین در قالب اعتقادات عرفانی تعمیدی صورت گرفته بود.
مانی همچنین یکی از ابزار مهم تبلیغی خود را کتابت می‌دانست، بر‌خلاف سنت
شفاهی رایج در ایران. آثار اصلی مانوی که متعلق به مانی شمرده می‌شود، هفت
اثر بود که به زبان آرامی شرقی، زبان محلی مانی، نوشته شده بود: اونجیلون
زیندگ (انجیل زنده)، نیان زیندگان (گنج زندگی)، رسالات، رازان (اسرار)،
کوان (غولان)، دیبان (= دیوان، نامه‌ها)، مزامیر و نیایش‌ها. همان‌طور که
می‌بینیم نام یکی از آثار مانی، انجیل زنده است، از آن‌رو که مانی خود را
به منزله حواری مسیح و ادامه دهنده راه او می‌دانست.
در نظر او، انجیل مسیحیان تحریف شده و انجیلی که خود آورده بود، انجیل زنده
بود.
این هفت کتاب، کتاب‌های دینی مانوی به شمار می‌آید. افزون بر این‌ها، مانی
کتابی به فارسی به نام "شاپورگان" داشت که به زبان فارسی میانه (پهلوی)
نگاشته و در آن چکیده عقاید خود را برای شاپور اول ساسانی شرح داده بود.
مانی به واسطه برادران شاپور، "پیروز" و "مهرشاه" که به آیین مانی گرویده
بودند، توانست سه بار به حضور شاپور شاه پذیرفته شود. ابن ندیم در الفهرست
اولین ملاقات آنها را در روز یکشنبه اولین روز ماه نیسان که آفتاب در برج
حمل بود، ذکر می‌کند و می‌نویسد این تاریخ مصادف با روز تاجگذاری شاپور بود
و ظاهرا در همین ملاقات، مانی "شاپورگان" را که اوشین کتاب او و تنها کتابش
به زبان فارسی میانه است، تقدیم شاپور می‌کند. در منابع مانوی آمده که
شاپور سخت تحت تاثیر پیام مانی قرار گرفت و به او اجازه داد آزادانه در
سراسر ایران تبلیغ کند و به این ترتیب، مانی سال‌ها جزو ملازمان شاپور شد و
حتی در لشکر‌کشی شاپور در جنگ با والرین، امپراتور روم، چونان کرتیر موبد
در کنار او بود، موبدی که بعدها از دشمنان سرسخت مانی و موجب دستگیری و
محاکمه وی شد.
کتاب دیگر مانی کفالایا یا سخنرانی‌هاست که مجموعه گفتارها و تا حدودی
پیشگویی‌های مانی است.
اما مشهور‌ترین کتاب مانی آردهنگ است که در فارسی ارتنگ و ارژنگ خوانده
می‌شود و سراسر تصویری است. مانی تمام اساطیر مانوی، داستان آفرینش و اصول
اعتقادی دین خود را در این کتاب به تصویر کشیده است. مانی معتقد بود که
مطالب باید به گونه‌ای بیان شود که برای همه مردم قابل فهم باشد. کتاب
آردهنگ را می‌توان ابتکار مانی برای تکمیل آموزش دین خود به توده مردم به
خصوص کم سوادان و بی‌سوادان دانست. این کتاب با توجه به شواهد و مدارک
شاهکاری هنری بود از هنر خاص مانویان که با کوچ آنان به چین بر هنر این
سرزمین تاثیراتی شگرف بر جای گذاشت.
بعضی از کتاب‌های باقی مانده مانوی را می‌توان مربوط به سده‌های ششم یا
هفتم میلادی دانست اما اغلب کشفیات متعلق به سده‌های هشتم و نهم
میلادی‌اند.
بنابراین، هیچ دست نوشته‌ای از خود مانی در دست نیست اما از قرائن چنین بر
می‌آید که کلمات او در نهایت دقت و مراقبت به ما رسیده است.
