(ملكوت شكینا)(108)


در پایان به بعضى از وجوه اشتراك و افتراق عرفان یهودى و عرفان گنوسى مى‏پردازیم؛ نخست، این‏كه تقابل خداى متعال و خداى صانع جهان در هر دو مكتب وجود دارد. دوم، تقابل میان جسم و روح كه به موجب آن، جسم دانى و روح عالى است با این تفاوت كه در تفكر گنوسى، جسم به قدرى شر است كه جهت نیل به رستگارى باید روح را از زندان تن رها ساخت، اما در عرفان یهودى، رستاخیز جسمانى هم مطرح است و در واقع جسم مَركب روح است. سوم، فرشته‏شناسى و كیهان‏شناسى در هر دو وجود دارد، اما قدرت فرشتگان در عرفان یهودى بیشتر از مكتب گنوسى است. چهارم، وجه عدمى خدا(109) بسیار شبیه خداى بیگانه گنوسیه است. پنجم، سفیروتها یا جلوه‏هاى ده‏گانه نور كه از وجه عدمى خدا صادر مى‏شوند، شبیه ائون‏ها و نظریه صدور گنوسیه است. ششم، در میان جلوه‏ها و تجلیات یا سفیروت، ثنویت جنسى وجود دارد؛ درست مانند ثنویتى كه در میان ائون‏هاى گنوسیه كه در ملأ اعلى وجود دارند. هفتم، آدام قدمون یا آدم قدیم در عرفان یهودى شبیه آدم قدیم گنوسیه است. هشتم، هبوط آدم از بهشت و حضور الهى شبیه هبوط سوفیاست كه خود، ذره‏اى الهى بوده و به عالم جسمانى هبوط نموده است. نهم، در عرفان یهودى وجود مسیحاى نجات‏دهنده، نجات نهایى را میسر مى‏سازد و عالم به وحدت اولیه مى‏رسد. در گنوسیه هم، ظهور مسیحا باعث نجات و وحدت و همبستگى اجزا عالم مى‏گردد.

نتیجه

در دوران هلنیسم در میان یهودیان، اندیشمندانى متأثر از هلنیسم پرورش یافتند كه به حق مى‏توان آنها را گنوسى نامید؛ هرچند كه مشرب گنوسى آنان ویژگى یهودى خود را داشت. جلوه‏هاى نخستین آن كه در سنت‏هاى باطنىِ مكتوبات مكاشفه‏اى یهود و در طومارهاى بحرمیت قابل مشاهده است، در اندیشه‏هاى عرفانى ربى‏هاى دوران تلمودى و در عرفان مركبه، كامل‏تر شده و در كتاب یهیرا و در عناصر گنوسى كتاب بحیر و سپس در مكتب زوهر به اوج خود رسید. نمى‏توان با قطعیت تعیین كرد كه آیا ابتدا گنوسیه بر یهودیان تأثیر گذاشته‏اند یا این‏كه تأثیر از حلقه‏هاى یهودى بر گنوسیه بوده است. تلاش‏هاى زیادى شده است تا خاستگاه تفكر گنوسى را یهودیان قلمداد كند. براى اثبات این موضوع دلایلى وجود دارد، اما به طور كلى این دلایل قانع‏كننده نیستند.

منابع

لغت‏نامه دهخدا، مقاله ?گنوستیسیزم?، جلد 41.

دایرة‏المعارف فارسى، جلد دوم، بخش اول، مقاله مذهب گنوسى

مجتبایى، ف، ?مقاله آدم? در دایرة‏المعارف بزرگ اسلامى، تهران، مركز دایرة المعارف بزرگ اسلامى، 1374، جلد اول.

ناس، جان، تاریخ ادیان، مترجم: على اصغر حكمت، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1370.

Cohen - Sherbok, Dan & Lavinia, Jewish & Christian Mysticism, New York, Continuam, 1994.

Epstein, I, Judaism, London, Penguin Books.

Guispel, Qilles, \"Gnosticism from its Origins to the Middle Agis\", in Encyclopedia of Riligion, M. Eliade(ed.), New York, Mac Millan, 1987, vol. 5.

Jonas, Hans, The Gnostic Religion, Boston, beacan, 1966.

Macrae, G.w, \"Gnosticism\", in: New Catholie Encyclopedia, Madonald(ed.), New York, 1967, vol.6.

Mojtabai, F, \"The Iranian Background of the Judeo - Christian Concept of Raz/Mysterion\", Mihr-o-dad-o- Bahar (Memorial Volume of Dr. Mehrdad Bahar), Anjuman-e- Atharo \"Mafakher\"-e Farhangr, Tehran, 1377 sh.

Scholem, G. G. kabbalah, in: \"The Encyclopedia Judaica\", cecil Roth(ed.), Jerusalem, 1979.

Scholem, G. G., Major Trends in Jewish Mysticism, New York, Schocken Books, 1954.

Scholem, G. G. \"Merkabah Mysticism\", in The Encyclopedia Judaica, cecil Roth(ed.), Jerusalem, 1979.

Schott, R. B. Y, \"Wisdom Literature\", in Ibid, vol. 16.

Schott (walter), M. A., \"Gnosticism\", in: The Encyclopedia of Religion and Ethics, James Hastings (ed.), Edinburgh, vol.6