ابومغیت عبدالله بن احمد بن ابی طاهر مشهور به حسین بن
منصور حلاج از عارفان نامی ایران در قرن سوم و دهه اول قرن چهارم هجری است.
وی از مردم بیضای فارس بود. ولادت او در آن سامان به احتمال در سال 244
هجری اتفاق افتاده است.
پدر حلاج بنظر میرسد که به کار پنبه زنی مشغول بوده و به مناطق نساجی ایالت
خوزستان که در آن وقت از تستر(شوشتر حالیه) تا واسط(شهری در کنار دجله، بین
بصره و کوفه) امتداد داشته، مسافرتی کرده و پسر را با خود همراه برده است.
حلاج در دارالحفاظ واسط به کار فراگرفتن علوم مقدماتی پرداخته و تا سن
دوازده قرآن را از بر کرده است و سپس در پی فهم قرآن ترک خانواده و خانمان
گفته و مرید سهل بن عبدالله تستری شده است و سهل تستری به او اربعین کلیم
الله (چله نشستن بر طریق موسی پیغمبر) را آموخته است.
حلاج از آنجا به بصره رفته و در بصره در مدرسه حسن بصری شاگردی کرده و از
دست ابوعبدالله عمرو بن عثمان مکی خرقه تصوف پوشیده و به طریقت مأذون
گردیده است.
حسین در آنجا دختر ابویعقوب اقطع بصری را به زنی گرفت و چون عمروبن عثمان
مکی با این وصلت موافقت نداشت گاه به گاه بین عمرو مکی و اقطع بصری اختلاف
می بود. جنید بغدادی(نهاوندی) به حلاج پند میداد که شکیبا باشد. حلاج به
اطاعت جنید چندی طاقت آورد و شکیبائی کرد تا اینکه سرانجام به تنگ آمد و به
مکه رفت.
حلاج در سال 270 هجری به سن بیست و شش برای انجام فریضه حج نخستین بار به
مکه رفت و در آنجا کلماتی می گفت که وجد انگیز بود و حالی داشت. در مراجعت
از مکه به اهواز به اندرز دادن مردم پرداخت و با صوفیان قشری و ظاهری به
مخالفت برخاست و خرقه صوفیانه را از سر کشید و به خاک انداخت و گفت که این
رسوم همه نشان تعلق و عادت است.
حلاج از آنجا به خراسان (مرکز نهضت عرفان ایرانی) رفت و پنج سال در آن دیار
بماند، پس از پنج سال اقامت در مشرق ایران به اهواز بازگشت و از اهواز به
بغداد رفت، و از بغداد برای بار دوم با چهارصد مرید، بار سفر مکه را ببست و
دومین حج را نیز گذراند، در این سفر بود که بر او تهمت نیرنگ و شعبده
بستند.
پس از این سفر به قصد جهانگردی و سیاحت به هندوستان و ماوراءالنهر رفت تا
پیروان مانی و بودا را ملاقات کند، در هندوستان از کناره رود سند و ملتان
به کشمیر رفت، و در آنجا به کاروانیان اهوازی که پارچه های زربفت طراز و
تستر را به چین میبردند و کاغذ چین را به بغداد می آوردند، همراه شد و تا
تورقان چین، یکی از مراکز مانویت، پیش رفت. سپس به بغداد بازگشت و از آنجا
برای سومین و آخرین بار به مکه رفت و در این سفر در وقوف به عرفات از خدا
خواست که " خدایا رسوایم کن تا لعنتم کنند ".
چون از مکه به بغداد برگشت، چنین می نماید که در طریق ارشاد و حقیقت برخلاف
مصلحت ظاهری، قدم گذاشته و کلماتی گفته که تعبیر به ادعای خدائی کرده اند،
و از همین جاست که حسین بن منصور در نظر پاره ای از مشایخ تصوف مقبول و در
نظر بعضی دیگر مطرود است؛ در جامع بغداد فریاد کشید ( مرا بکشید تا من آرام
یابم و شما پاداش یابید).
در شورش بغداد به سال 296 هجری حلاج متهم شد و از بغداد به اهواز رفت و در
آنجا سه سال در خفا میزیست. سرانجام او را یافتند و به بغدادش بردند و
بزندان انداختند. مدت این زندان نه سال بطول انجامید و در آخر در جلسه
محاکمه ای که با حضور (ابوعمرو حمادی) قاضی بزرگ آماده بود، ابو عمرو خون
حلاج را حلال دانست و ابومحمد حامدبن عباس وزیر خلیفه المقتدر، به استناد
گفتار ابوعمرو، حکم قتل او را از المقتدر گرفت و عاقبت به سال 309 هجری
نزدیک نوروز، هفت روز مانده به آخر ماه ذی القعده، او را به فجیع ترین وضع
شلاق زدند و مثله کردند و بدار کشیدند و سربریدند و سوختند و خاکسترش را به
دجله ریختند.
نقل کرده اند که در آن سال آب دجله فراوان بالا آمد و بیم غرق شهر بغداد
میرفت.
از حلاج کتابهای فراوان نقل شده است از جمله:
"طاسین الازل و الجوهر الاکبر"، "طواسین"، "الهیاکل"، "الکبریت الاحمر"،
"نورالاصل"، "جسم الاکبر"، "جسم الاصغر"، و "بستان المعرفة". علاوه بر این
از حلاج دیوان اشعاری به زبان عربی باقیمانده که در اروپا و ایران به چاپ
رسیده است.
مرحوم عباس اقبال آشتیانی در مورد حلاج و دعاوی وی مینویسد: " در ایام غیبت
صغری، یعنی در دوره ای که طایفه امامیه منتظر انجام زمان غیبت و ظهور امام
غایب بودند و زمام اداره امور دینی و دنیائی ایشان در دست نواب و وکلا بود،
حسین بن منصور حلاج بیضائی صوفی معروف در مراکز عمدهً شیعه مخصوصا در قم و
بغداد به تبلیغ و انتشار آراء و عقاید خود پرداخت و در نتیجه چند سال
مسافرت و وعظ عده ای از شیعیان امامیه و رجال درباری خلیفه را به عقیدهً
خویش درآورد. حلاج به شرحی که مصنفان امامیه نقل کرده اند در ابتدا خود را
رسول امام غایب و وکیل و باب آن حضرت معرفی میکرده و به همین جهت هم ایشان
ذکر او را در شمار (مدعیان بابیت) آورده اند و در موقعی که به قم پیش رؤسای
آن شهر رفته بود و ایشان را به قبول عنوان فوق می خوانده است، رأی خود را
در باب ائمه به شرحی که در فوق نقل شد اظهار داشته و همین گونه مقالات باعث
تبری شیعیان امامی قم از او و طرد حلاج از آن شهر شده است."
پروفسور ادوارد براون درباره حلاج می نویسد: "راست است، نویسندگانی که
تراجم احوال اولیاء و اوتاد و پیران طریقت را نوشته اند؛ حسین بن منصور
حلاج را اندکی به شکل دیگری معرفی کرده اند، لکن شهرت او به همان اندازه
میان هم وطنانش پایدار است و شاعران صوفی منش مانند فرید الدین عطار
نیشابوری و حافظ و امثالهم اکثر نام وی را با ستایش ذکر می کنند.
منصور را برای تعلیمات بدعت گذارانه اش در بغداد و اطراف دستگیر ساختند و
سرانجام به قتل رسانیدند، اتهامی که به او وارد ساختند و بیشتر در اذهان و
خاطرات مانده است این بود که در حال جذبه فریاد (انا الحق) برآورده بود و
صوفیه این بیان را در نتیجه وجد و حال میدانند که عارف در حال شهود جمال حق
از خود بیخود شود و کلیه تعینات و مظاهر خارجی وجود را نبیند و گناه او را
تنها این دانند که اسرار را فاش و هویدا کرد و عموماً او را از قدیسین و
شهداء به شمار آورده اند.
ابن ندیم در الفهرست، حسین بن منصور حلاج را طور دیگر معرفی میکند و
میگوید، وی مردی محتال و شعبده باز بوده است که افکار خود را به لباس صوفیه
آراسته و جسورانه مدعی دانستن همه علوم شده؛ ولی بی بهره بوده و چیزی از
صناعت کیمیا بطور سطحی می دانسته و در دسائس سیاسی خطرناک و گستاخ بوده
است. دعوی الوهیت کرده و خود را مظهر حق خوانده و به تشیع معروف بود، لکن
با قرامطه و اسماعیلیه هم پیمان و همداستان بوده است.
این ندیم چهل و پنج کتاب را که منصور حلاج تألیف کرده نام برده، و این
کتابها را به طرز باشکوهی گاهی با آب طلا بر کاغذ چینی و گاه بر حریر و
دیبا و امثال آن نوشته و در تجلید آن دقت خاص داشته و جلدهای عالی و نفیسی
برای آنها تهیه کرده و این عمل وی ما را بطور جدی به یاد مانویان می
اندازد.
حسین بن منصور حلاج ایرانی است و آباء و اجدادش پیرو کیش مجوس (زرتشت) بوده
اند و اجمالا گو اینکه غزالی در مشکوة الانوار در مقام دفاع از او برآمده
است، نمیتوان زیاد شبهه و تردید کرد که این شخص از قید مقبولات عامه و
موازین شرعیه به غایت آزاد بوده است.
لکن شخصیت وی عجیب و تأثیر افکار او در اذهان هموطنانش عمیق است و پاره ای
اشعار عربی او محکم و بدیع است. رویهم رفته حلاج ایرانی بود. عارفان وحدت
وجودی مسلمان که بعد از غزالی آمدند همه ایرانی بودند، اما حلاج با شهادت
خود درس بزرگی به آنان داد و آنها در حالی که عمیقا وحدت وجودی بودند کم کم
به متصوفه نزدیک شدند و بدین طریق رج شاعران صوفی ایران شروع می شود که
صوفی وحدت وجودی هستند، یعنی ترکیبی از هر دو.
بنظر پیروان و طرفداران حلاج خدا اشکال مختلفی دارد: نخست بصورت آدم به
جهان آمده، سپس موسی شد، عیسی شد، محمد شد، علی شد، و بالاخره حلاج شد.
حلاج که خود را یکی از اشکال زمینی خداوند میدانست در مقابل فلسفه
مابعدالطبیعه (متافیزیک) اسماعیلیه نقطه ضعف بزرگی داشت و این فلسفه نوعی
فلسفه مجوسی بود و بهمین جهت حلاج به همراهان و پیروان خود میگفت که آنها
در حقیقت ارواح زنده شده موسی، عیسی، و محمدند، این امر باعث شد که علماء
خداشناس بر ضد او اقامه دعوی کنند و به مخالفتش برخیزند و مجازاتش نمایند و
بالاخره هم چنانکه دیدیم حلاج با رشادت و عظمت تمام شهید شد.
جنجال دعوی مهدویت یا آخرین منجی
در تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان، نیمه دوم قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجری
دوره آشوب و بی سرو سامانی و بالاخره ادعا و جنجال دعوی مهدویت و بهتر
بگوئیم انتظار شدید ظهور آخرین منجی که ایرانیان از قدیم ترین زمان به آن
معتقد بودند و در دوره های اسلامی به صورت دیگر جلوه گر شده بود، محسوب می
شود.
ابوریحان بیرونی در باب این مطلب و مدعیان متعدد منظور مورد بحث در بالا
همراه با یک سلسله تعصبات شدید بر ضد آنان چنین می نویسد: " سپس مردی متصوف
از اهل فارس بنام حسین بن منصور حلاج ظهور کرد و در آغاز کار مردم را بمهدی
دعوت نمود و گفت او از طالقان ظهور خواهد کرد و از اینرو حلاج را گرفته و
بمدینةالسلام بردند و در زندانش بیفکندند، ولی حیله ای کرد و چون مرغی که
از قفس بگریزد از زندان گریخت. و این شخص مرد شعبده باز بود و با هر کسی که
روبرو میشد موافق اعتقاد او سخن میراند و خود را به لطائف حیل بدو می
چسبانید. سپس ادعایش این شد که روح القدس در او حلول کرده و خود را خدا
دانست و باصحاب و پیروان خویش نامه هایی که معنون بدین عنوان بود بنگاشت:
از هوهوی ازلی اول، فروغ درخشان لامع و اصل اصیل و حجت تمام حجتها و رب
ارباب و آفریننده سحاب و مشکات نور و رب طور که در هر صورتی متصور می شود
به بنده خود فلانکس. و پیروان او نامه هایی را که باو می نوشتند چنین
افتتاح می کردند: خداوندا از هر عیبی پاک و منزه هستی، ای ذات هر ذات و
منتهای آخرین لذات یا عظیم یا کبیر گواهی می دهیم که آفریدگار قدیم و منیر
هستی و در هر زمان و اوانی بصورتی جلوه کرده ای و در زمان ما بصورت حسین بن
منصور جلوه گر شده ای، بنده کوچک تو که نیازمند و محتاج تست و بتو پناه
آورده و بسوی تو بازگشت و انابت نموده و بخشایشت را امیدوار است ای داننده
غیبها.
چنین می گویند: حسین بن منصور کتابهای زیادی در دعوی خود تصنیف کرد، مانند
کتاب نورالاصل، جسم اکبر، جسم اصغر، و مقتدر بالله در 301 هجری از او آگاه
شد و هزار تازیانه اش زد، دست و پای او را برید و به نفت او را آتش زد تا
آنکه لاشه او بسوخت و خاکسترش را بدجله ریختند و هر عذابی که بدین مرد
کردند سخنی نگفت و روی خود را ترش ننمود و لب نجنبانید.
و طایفه ای از پیروان او باقی ماندند که بدو منسوبند و مردم را بمهدی می
خواندند و میگفتند که از طالقان ظهور خواهد کرد و این مهدی همان است که در
کتاب ملاحم ذکر شد که زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد. چنانکه پر از جور
و ظلم شده بود و در برخی از این اخبار ملاحم گفته شده که مهدی محمد بن علی
است، حتی اینکه مختار بن ابی عبیده ثقفی چون مردم را به محمد حنفیه دعوت
کرد باین خبر استشهاد نمود و گفت مهدی مذکور او است و تا زمان ما برخی از
مردم منتظر او هستند و می گویند که زنده است و در جبل رضوی، چنانکه بنی
امیه خروج سفیانی را که در ملاحم ذکر شده منتظرند. همچنین در آن اخبار گفته
شده که دجال مضل از اصفهان می آید ولی اصحاب نجوم گفته اند که از جزیره
رطائل پس از گذشتن چهارصد و شصت و شش سال از سالهای یزدگردی بیرون خواهد
آمد. در انجیل علاماتی که مردم را از خروج او انذار می کنند ذکر شده و کتب
نصرانیها دجال را به یونانی انطخریوس گویند. چنانکه ماوناذروس اسقف مصیصه
در تفسیر انجیل ذکر کرده و اصحاب سیره روایت نموده اند که چون عمر بن خطاب
وارد شام شد، یهود دمشق او را ملاقات کردند و گفتند که سلام بر تو ای
فاروق، توئی که رفیق و مصاحب ایلیاء هستی؛ بخدا سوگند یاد می کنیم که
نخواهی برگشت تا آنکه شام را بگشائی و در این هنگام عمر از ایشان پرسید که
دجال کیست؟ گفتند که او از سبط بنیامین است و شما عربها بخداوند قسم که در
چند ذراع بباب مانده او را خواهید کشت." لازم به توضیح است که سال شهادت
حسین بن منصور حلاج 309 هجری بوده است.
شیخ محمد فریدالدین عطار نیشابوری در کتاب تذکرةالاولیاء خود درباره حسین
منصور حلاج چنین نوشته است: " آن قتیل الله فی سبیل الله، آن شیر بیشه
تحقیق، آن شجاع صفدر صدیق، آن غرقه دریای مواج، حسین منصور حلاج رحمةالله
علیه، کار او کاری عجب بود، واقعاً غرایب که خاص او را بود که هم در غایت
سوز و اشتیاق بود و در شدت لهب و فراق مست و بی قرار. شوریده روزگار بود
وعاشق صادق و پاک باز وجد و جهدی عظیم داشت، و ریاضتی و کرامتی عجب. علی
همت و رفیع و رفیع قدر بود و او را تصانیف بسیار است به الفاظی مشکل در
حقایق و اسرار و معانی محبت کامل. فصاحت و بلاغتی داشت که کس نداشت. و دقت
نظری و فراستی داشت که کس را نبود. و اغلب مشایخ کبار در کار او ابا کردند
و گفتند او را در تصوف قدمی نیست، مگر عبدالله خفیف و شبلی و ابوالقاسم
قشیری و جمله مأخران الا ماشاءالله که او را قبول کردند. و ابو سعید بن
ابواخیر قدس الله روحه العزیز و شیخ ابوالقاسم گرگانی و شیخ ابوعلی فارمدی
و امام یوسف همدانی رحمةالله علیهم اجمعین در کار او سیری داشته اند و بعضی
در کار او متوقف اند. چنانکه استاد ابوالقاسم قشیری گفت در حق او که: اگر
مقبول بود به رد خلق مردود نگردد، و اگر مردود بود به قبول خلق مقبول نشود.
و باز بعضی او را به سحر نسبت کردند و بعضی اصحاب ظاهر به کفر منسوب
گردانیدند. و بعضی گویند از اصحاب حلول بود. و بعضی گویند تولی به اتحاد
داشت. اما هر که بوی توحید به وی رسیده باشد هرگز او را خیال حلول و اتحاد
نتواند افتاد، و هر که این سخن گوید سرش از توحید خبر ندارد... اما جماعتی
بوده اند از زنادقه در بغداد چه در خیال حلول و چه در غلط اتحاد که خود را
"حلاجی" گفته اند و نسبت بدو کرده اند و سخن او فهم ناکرده بدان کشتن و
سوختن به تقلید محض فخر کرده اند. چنانکه دو تن را در بلخ همین واقعه افتاد
که حسین را. اما تقلید در این واقعه شرط نیست، مرا عجب آمد از کسی که روا
دارد که از درختی اناالله برآید و درخت در میان نه، چرا روا نباشد که از
حسین اناالحق برآید و حسین در میان نه.... بعضی گویند حسین منصور حلاج
دیگرست و حسین منصور ملحدی دیگرست و استاد محمد زکریا و رفیق ابو سعید
قرمطی بود و آن حسین ساحر بوده است. اما حسین منصور از بیضاء فارس بود و در
واسط پرورده شد. و ابو عبدالله خفیف گفته است که حسین منصور عالمی ربانی
است. و شبلی گفته است که من و حلاج یک چیزیم، اما مرا به دیوانگی نسبت
کردند خلاص یافتم، و حسین را عقل او هلاک کرد. اگر او مطعون بودی این دو
بزرگ در حق او این نگفتندی. اما ما را دو گواه تمام است و پیوسته در ریاضت
و عبادت بود و در بیان معرفت و توحید و درزی اهل صلاح و در شرع و سنت بود
که این سخن ازو پیدا شد. اما بعضی مشایخ او را مهجور کردند، نه از جهت مذهب
و دین بود، بلکه از آن بود که ناخشنودی مشایخ از سرمستی او این بار آورد. "
سپس داستان بر دار شدن او را چنین بیان داشته است:
نقلست که در زندان سیصد کس بودند، چون شب درآمد گفت: ای زندانیان شما را
خلاص دهم! گفتند چرا خود را نمی دهی؟! گفت: ما در بند خداوندیم و پاس سلامت
می داریم. اگر خواهیم بیک اشارت همه بندها بگشائیم. پس به انگشت اشارت کرد،
همه بندها از هم فرو ریخت ایشان گفتند اکنون کجا رویم که در زندان بسته
است. اشارتی کرد رخنها پدید آمد. گفت: اکنون سر خویش گیرید. گفتند تو نمی
آئی؟ گفت: ما را با او سری است که جز بر سر دار نمی توان گفت. دیگر روز
گفتند زندانیان کجا رفتند؟ گفت: آزاد کردیم. گفتند تو چرا نرفتی؟! گفت: حق
را با من عتابی است نرفتم. این خبر به خلیفه رسید؛ گفت: فتنه خواهد ساخت،
او را بکشید.
پس حسین را ببردند تا بر دار کنند. صد هزار آدمی گرد آمدند. او چشم گرد می
آورد و میگفت: حق، حق، اناالحق.... نقلست که درویشی در آن میان از او پرسید
که عشق چیست؟ گفت: امروز بینی و فردا بینی و پس فردا بینی. آن روزش بکشتند
و دیگر روزش بسوختند و سوم روزش بباد بردادند، یعنی عشق اینست. خادم او در
آن حال وصیتی خواست. گفت: نفس را بچیزی مشغول دار که کردنی بود و اگر نه او
ترا بچیزی مشغول دارد که ناکردنی بود که در این حال با خود بودن کار
اولیاست. پس در راه که می رفت می خرامید. دست اندازان و عیاروار میرفت با
سیزده بندگران، گفتند: این خرامیدن چیست؟ گفت: زیرا که بنحرگاه (محل کشتار)
میروم. چون به زیر دارش بردند بباب الطاق قبله برزد و پای بر نردبان نهاد؛
گفتند: حال چیست؟ گفت: معراج مردان سردار است. پس میزری در میان داشت و
طیلسانی بر دوش، دست برآورد و روی به قبله مناجات کرد و گفت آنچه او داند
کس نداند. پس بر سر دار شد.
پس هر کسی سنگی می انداخت، شبلی موافقت را گلی انداخت، حسین منصور آهی کرد،
گفتند: از این همه سنگ هیچ آه نکردی از گلی آه کردن چه معنی است؟ گفت: از
آنکه آنها نمی دانند، معذوراند ازو سختم می آید که او می داند که نمی باید
انداخت. پس دستش جدا کردند، خنده بزد. گفتند: خنده چیست؟ گفت: دست از آدمی
بسته باز کردن آسان است. مرد آنست که دست صفات که کلاه همت از تارک عرش در
میکشد قطع کند. پس پاهایش ببریدند، تبسمی کرد، گفت: بدین پای خاکی میکردم
قدمی دیگر دارم که هم اکنون سفر هر دو عالم بکند، اگر توانید آن قدم را
ببرید! پس دو دست بریده خون آلود بر روی در مالید تا هر دو ساعد و روی خون
آلود کرد؛ گفتند: این چرا کردی؟ گفت: خون بسیار از من برفت و دانم که رویم
زرد شده باشد، شما پندارید که زردی من از ترس است، خون در روی در مالیدم تا
در چشم شما سرخ روی باشم که گلگونه مردان خون ایشان است. گفتند: اگر روی را
بخون سرخ کردی ساعد باری چرا آلودی؟ گفت: وضو میسازم. گفتند: چه وضو؟ گفت:
در عشق دو رکعت است که وضوء آن درست نیاید الا بخون. پس چشمهایش را برکندند
قیامتی از خلق برآمد. بعضی میگریستند و بعضی سنگ می انداختند. پس خواستند
که زبانش ببرند، گفت: چندان صبر کنید که سخنی بگویم. روی سوی آسمان کرد و
گفت: الهی بدین رنج که برای تو بر من می برند محرومشان مگردان و از این
دولتشان بی نصیب مکن. الحمد الله که دست و پای من بریدند در راه تو و اگر
سر از تن باز کنند در مشاهده جلال تو بر سر دار می کنند. پس گوش و بینی
ببریدند و سنگ و روان کردند. عجوزه ای با کوزه در دست می آمد. چون حسین را
دید گفت: زنید، و محکم زنید تا این حلاجک رعنا را با سخن خدای چکار. آخر
سخن حسین این بود که گفت: حب الواحد افراد الواحد. پس زبانش ببریدند و نماز
شام بود که سرش ببریدند و در میان سربریدن تبسمی کرد و جان بداد و مردمان
خروش کردند و حسین گوی قضا به پایان میدان رضا بردند.
علامه محمد اقبال لاهوری درباره بردار کشیدن حسین منصور حلاج چه زیبا سروده
است:
کم نگاهان فتنه ها انگیختند بنده حق را بدار آویختند
آشکارا بر تو پنهان وجود بازگو آخر گناه تو چه بود؟
