ابن عربی ، محیی الدین محمد بن علی طائی اندلسی ، معروف به شیخ اكبر ـ كه وارث تمام مواجید و اذواق صوفیه در شرق و غرب دنیای اسلامی ، تفسیرگر اسرار و لطایف منقول از متقدمان و متأخران عارفان عالم اسلام ، و موجد طریقه ای تازه در تقریر حقایق تصوف بر مبنای نوعی التقاط بین معرفت كشفی و معرفت بحثی بود ـ با طرح مجدد مسأله ولایت و خاتمیت ، طرح مجدد مسأله وحدت وجود در وسیع ترین مفهوم ، و طرح مسأله وجود انسان كامل و شماری مسائل دیگر تصوف را از صورت علم تصوف كه ابوالقاسم جنید اساس آن را تمهید كرده بود ، به صورت یك جهان بینی عرفانی كه آن را فلسفه تصوف یا حكمت صوفیه می‌توان خواند ، در‌آورد و حتی برای آن طرز تعبیر و زبان خاصی به وجود آورد آكنده از لطایف تلمیحات مأخوذ از قرآن و حدیث و مبتنی بر زبده معارف موروث اسلامی كه در زمان او در شرق و غرب دنیای اسلامی به طور علنی یا سرّی در بین متكلمان و پیروان اخوان الصفا و بعضی طالبان حكمت تعلیم یا تقریر می‌شد و ایجاد تركیب منسجم و به هم پیوسته‌ای از آنها به نوعی نبوغ تخیلی و تطبیقی محتاج بود كه او آن را به نحوی تقریباً كامل عرضه كرد.
نزدیك به 400 اثر بزرگ و كوچك به ابن عربی (560 ـ 638 ق ) نسبت داده شده ، كه لااقل نیمی از آن موجود است و مجموع آنها مصالح بنایی است كه او برای ابداع حكمت صوفیه اسلامی به كار برده و علاوه بر نثر ، شامل شعر و دیوانهای منظوم هم هست .

توفیق ابن عربی در آن است كه جهان بینی عرفانی جامع و شامل وی ـ كه از حیث تنظیم مواد و تدوین مسائل یادآور رسائل اخوان الصفا، احیاء العلوم غزالی و مجموعه حكمه الاشراق سهروردی مقتول است ـ در تمام تاریخ تصوف اسلامی بی همانند ماند. جهان‌بینی او بدان گونه كه در كتاب عمده او الفتوحات المكیه و فصوص الحكم تقریر یافت، به قدری عمق و تنوع و اصالت داشت كه تا قرنها بعد از او فهم درست حقایق و اسرار اهل تصوف منحصر به مطالعه شرحهایی بود كه بر این دو كتاب ، خاصه بر فصوص او نوشته شده بود . این دو كتاب ، یا شرحها و احیاناً تلخیصهایی كه از آنها نشر شد ، تقریباً همه عرصه فرهنگ اسلام را از روم و شام تا هند ، و از فارس و عراق تا ماوراءالنهر تسخیر كرد و هنوز در تصرف دارد.

فتوحات مكیه كه در تقریر مسائل ویژه تصوف از حیث وسعت یادآور كتاب شفای ابن سینا در مسائل حكمت است، دائره المعارف بزرگ تصوف و عرفان اسلامی به شمار می‌آید و البته تاثیرات مختلف در پیدایش مجموع آن آشكار است . به علاوه بجز مآخذ غیراسلامی و آراء حكما و متكلمان نه فقط شامل مذاهب مختلف اسلامی ، حتی قرامطه و اسماعیلیه هم هست، بلكه تأثیر بعضی مبادی شیعه هم در آن قابل ردیابی است.

فتوحات بزرگ ترین تألیف ابن عربی است و می توان ادعا كرد كه وی در آن تقریباً تمام آنچه را در نوشته های دیگر خود آورده ، بازاندیشی و بازنویسی كرده است . آسین پالاسیوس محقق اسپانیایی كه در باب احوال و آثار او تحقیقات پردامنه‌ای دارد، این كتاب را به منزله انجیل تصوف تلقی كرده ، و تحلیل آن را به سبب اشتمالش بر مطالب متنوع متعدد امری متعذر یافته است.

اما فصوص الحكم كه خود ابن عربی خلاصه ای مستقل و شامل لب فصوص از آن با عنوان نقش الفصوص تألیف كرده است و شاگرد دست پرورده اش صدرالدین قونوی ( د 672 ق ) هم تلخیص گونه‌ای تفسیری با عنوان فك الفصوص در تقریر اجزاء مباحث آن پرداخته است ، از معدود كتابهای صوفیه است كه به عنوان كتاب درسی در حوزه‌های علم رسمی معمول شده است و برای رفع مواضع مشكل آن شرحهای متعدد نوشته اند . كثرت این شروح تازگی مطالب ، تازگی طرز تقریر و پیچیدگی لطایف آن را ـ كه غموض آن تا حدی از جانب مؤلف عمدی به نظر می رسد ـ قابل تصور می سازد .

تأثیر عظیم آراء ابن عربی در آثار كسانی كه بعد از او به تألیف كتابهایی در تصوف و عرفان دست زده‌اند، قابل ملاحظه است . فخرالدین عراقی صاحب رساله لمعات ، محمد شیرین مغربی تبریزی در اشعار و رسائل ، و شیخ محمود شبستری در منظومه گلشن راز از اینگونه اند . تأثیر افكار ابن عربی در سعدالدین حموی ، صائن الدین تركه اصفهانی‌، تاج الدین حسین خوارزمی ، سید علی همدانی و عبدالرحمان جامی و شیخ محمد لاهیجی شارح گلشن راز هم قابل ملاحظه است .

آراء و عقایدی تا این حد تازه ، اصیل و پرمایه اگر اعتراضات منتقدان را هم به شدت برانگیزد ، البته غرابت ندارد. از این رو ، كسانی هم كه بر آراء خاص ابن عربی انتقاد كرده‌اند، بسیارند . از قدیم ترین آنها نقدهای تندی است كه شیخ علاءالدوله سمنانی بر قول او در مسأله اطلاق وجود و نظریه وحدت وجود وی نموده ، و در كتاب العروه لاهل الخلوه والجلوه به تصریح یا كنایه به شدت از او انتقاد كرده است. مكاتبه‌ معروف عبدالرزاق كاشانی با شیخ علاءالدوله در این باب معروف است. هرچند علاءالدوله بعدها در ملفوظات چهل مجلس ، از تكفیر و تخطئه ابن عربی خودداری كرده است ، باز محققان اختلاف نظر ، و در واقع مناقشه بین آنها را لفظی و بیشتر مؤدی به نظریه واحد تلقی كرده اند.

یك قول ابن عربی كه آن نیز عقاید مخالف و موافق را برانگیخت و به نقد مخالفان از آراء وی منجر شد ، نظریه او در باب ایمان فرعون در فرجام حال اوست كه از لوازم جهان بینی او هم هست. این قول كه با اعتقاد شایع نزد اهل تفسیر غرابت و تفاوت داشت، سالها بعد به ضرورت احوال مورد بحث و نقد اهل نظر واقع شد و علامه جلال الدین محمد دوانی ( د 918 ق ) در تأیید آن رساله ای به نام ایمان فرعون تألیف كرد كه اعتقاد ابن عربی را خالی از اشكال نشان می داد ، اما چندی بعد یك تن از علمای حنفی ساكن مكه ، موسوم به علی ابن سلطان محمد قاری هروی كتابی با نام فر العون من مدعی ایمان فرعون نوشت و قول دوانی وابن عربی را دراین مساله رد كرد.

ابن تیمیه فقیه و محدث حنبلی معروف ( د 728 ق ) هم در نقد و رد آراء ابن عربی اهتمام بسیار كرد . وی طی رساله ای كه آن را حقیقه مذهب الاتحادیین نام نهاد ، قول او را وحدت وجود خواند ، مخالف اسلام شمرد ، و عقاید پیروان او امثال صدرالدین قونوی و عفیف الدین تلمسانی ( د 690 ق ) را كفر تلقی كرد و حتی قول آنها را بیشتر از آنچه دیگران گفته بودند ، در خور انتقاد یافت.

با اینهمه ، آثار ابن عربی همچنان تا عصر جامی و بعد از آن در آثار صوفیه بین موافق و مخالف مورد بحث واقع بود و نقدها واعتراضهایی كه بر آن شد ، در مقابل استقبالی كه از آن آراء به عمل آمد، اهمیت قابل ملاحظه ای نیافت . ابن عربی در مجموع آثار و مخصوصاً در فتوحات مكیه و فصوص الحكم اصطلاحات جالب و احیاناً بی سابقه یا كم سابقه ای به كار برد كه برای درك آنها مقایسه و مطابقه با سایر آثارش غالباً ضرورت دارد . با اینهمه ، رساله مختصر خود او در شرح اصطلاحات واقع در فتوحات كه با عنوان " اصطلاحات الصوفیه " در ذیل تعریفات جرجانی چاپ شده است و همچنین "‌اصطلاحات الصوفیه " عبدالرزاق كاشانی كه درهامش شرح منازل السایرین او به طبع رسیده است ، می توانند در این باره در فهم درست اشارات ابن عربی كمكی مؤثر باشند .

اشعار ابن عربی هم كه شامل ترجمان الاشواق و دیوان و قطعه های مندرج در فتوحات و سایر آثار اوست ، متضمن لطایف بسیار است و بعضی از آنها تغزلی صرف است ، مثل ترجمان الاشواق كه وی بعدها به حكم ضرورت و با تعسف و تكلف بسیار آنها را از طریق تأویل به معانی عرفانی برگردانده است و این نیز از مواردی است كه شعر صوفیه را مثل عقاید و اعمال آنها با نقد و اعتراض مخالفان مواجه كرده است . تأثیر ابن عربی به محیط شرق و عرفان اسلامی محدود نماند و در محیط مسیحی غرب هم ظاهر شد . از جمله رامون لول حكیم و متكلم اسپانیایی در بعضی اقوال ، و نیز دانته شاعر ایتالیایی در طرح كمدی الهی خویش از آن متأثر بودند .
http://icro.ir/?m=403&c=239&t=3