نثر، در لغت به معناى پراکندن و افشاندن است و در اصطلاح ادببه معنى سخنى
مىباشد که مقید به وزن و قافیه نبوده و نویسنده بهوسیله آنمکنونات ذهنى
خود را به خواننده منتقل مىنماید. معنی لغوی نثر:"پراکنده، سخن پاشیده و
غیرمنظوم" است. در اصطلاح ادب نثر به نوشتار یا گفتاری اطلاق می شود که در
قیاس با شعر از نظم و ترتیبی که لازمه کلام منظوم است، یعنی از وزن و قافیه
خالی باشد و با بحور عروضی مطابقت نکند.
نثر، چون از قیود وزن و قافیه و بحور عروضی، همچنین در اغلب موارد از
تخیلات شاعرانه خالی است، وسعت میدان آن برای بیان هر گونه فکری مناسبتر از
کلام منظوم است و شاید به همین دلیل باشد که انواع دانشهای بشری و اندیشه
های فلسفی، دینی، سیاسی، تربیتی و اجتماعی در قالب نثر اظهار شده و به رشته
تحریر در آمده است.
از لحاظ ادبی، نثری ارزشمند و مورد توجه سخن سنجان است که نسبت به سخنان یا
نوشته های معمولی زیباتر و از جهت لفظ و معنی فصیح تر و بلیغ تر باشد.
مانند نثر کتابهایی چون گلستان، کلیله و دمنه یا بعضی از نوشته های معاصران.
انواع نثر در زبان فارسی
با توجه به شیوه کاربرد واژگان و نوع ابزارهای بیانی که نویسندگان در نوشتن
مطالب خود دارند، شاید دقیقتر این باشد که نثر فارسی را به اقسام زیر تقسیم
کنیم:
1- نثر مرسل یا ساده
نثرى را گویند که سجع نداشته باشد و کلمات آن آزاد و خالى ازقید خاص باشند.
نوشتههاى معمولى و از جمله کتبى چون سفرنامه ناصرخسرو وکیمیاى سعادت و
تاریخ بیهقى و اسرارالتوحید و تذکرةالاولیاء همه نثر مرسلاند.
نثر مرسل یا ساده نوشته ای است که از صنایع لفظی و معنوی و سجع عاری باشد.
در این نوع از نثر، نویسنده مقاصد خود را در کمال سادگی و بی پیرایگی می
نویسد و از استعمال کلمات و عبارات هماهنگ و واژه ها و اصطلاحات مهجور
اجتناب می کند. نمونه های فراوانی از نثر مرسل و ساده را در آثار دوره اول
نثر فارسی (قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم)، همچنین در اغلب نوشته های
نویسندگان معاصر می توان یافت.
نثر مرسل نثری است ساده و روشن با جملات کوتاه
که از لغات مهجور عربی خالی است. در این نوع نثر از مترادفات استفاده نمی
شود. توصیفات کلی و کوتاه است و بیشتر به امور بیرونی معطوف است. به نثر
مرسل، نثر سبک خراسانی، نثر بلعمی و نثر دوره ی اول نیز می گویند.
نثر بینابین
نثر منشیان و دبیران عهد غزنوی است که در پایان دوره نثر مرسل و آغاز نثر
فنی به فاصله ی نیم قرن ظاهر می سود. این نوع نثر هم سادگی و استواری نثر
مرسل را دارد و هم نشانه هایی از آمیختگی نظم و نثر و ورد لغات عربی و آیات
و احادیث نثر فنی را به همراه دارد. تاریخ بیهقی، سیاست نامه ی نظام الملک،
قابوس نامه ی عنصرالمعالی از این جمله اند.
2- نثر مصنوع
که خود به دو نوع تقسیم می شود:
نثر مسجع یا موزون
نثر مسجع نثرى است که جمله ها و عباراتى قرینه در
آن داراىسجع باشند. سجع در نثر به منزله قافیه در شعر است. سجع نیز خود به
سه نوع تقسیم مىشود، سجع متوازن، سجع مطرف و سجع متوازى.
در این نوع از نثر، نویسنده کلمات هموزنی را به نام سجع- نظیر قوافی اشعار-
به کار می برد و جملات نوشته خویش را با قرینه سازی آهنگین می کند. نظیر
عبارات ذیل از مقدمه کنزالسالکین خواجه عبدالله انصاری.
"عقل گفت: گشاینده در فهمم، زداینده رنگ وهمم، پا بسته تکلیفاتم، شایسته
تشریفاتم، گلزار خردمندانم، افزار هنرمندانم.....
عشق گفت: دیوانه جرعه ی ذوقم، بر آرورنده شوقم، زلف محبت را شانه ام و زرع
مودت را دانه ام"
نمونه های زیبای نثر مسجع را در آثار خواجه عبدالله انصاری(396- 481هـ) و
کتابهایی نظیر، تفسیر کشف الاسرار (سال تالیف 520 هـ) ترجمه ابوالفضل میبدی،
اسرار التوحید فی مقامات ابوسعید ابوالخیر، تألیف محمد بن منور (بین 553 تا
559 هـ) کلیله و دمنه بهرامشاهی، ترجمه و تحریر: ابوالمعالی نصرالله بن
محمد عبدالحمیدمنشی، تذکره الاولیا فرید الدین عطار نیشابوری، گلستان شیخ
مصلح الدین سعدی و غیره، می توان یافت.
از میان کتابهای مزبور، گلستان سعدی از ویژگی خاصی برخوردار است زیرا در آن
شیوه مختلطی از نثر مرسل با نثر موزون مسجع به کار رفته است و چون از لحاظ
زیبایی و روانی و بلاغت در بیان ممتاز می باشد لذا پس از سعدی مورد تقلید
عده ای از نویسندگان قرار می گیرد و آثار متعددی مشابه این کتاب نوشته می
شود که مهمترین آنها بهارستان اثر عبدالرحمن جامی، روضه خلد (تألیف 737)
نوشته مجد خوافی و پریشان، تألیف میرزا حبیب الله شیرازی متخلص به قاآنی و
منشآت قائم مقام است.
نثر متکلف یا فنی
این نثر ترکیبى از دو نوع نثر مرسل و مسجّع است که درآن لغات و ترکیبات و
مثلهاو روایات و آیات و اصطلاحات و تعبیرات زیادى نیزبه کار رفته است.
در نثر مصنوع، انواع صنایع لفظى و معنوى چون اطناب و سجع و جناس وتضاد و
تقابل و تلمیح و استعاره و غیره به کار مىرود.
در این نوع از نثر همانگونه که از نام آن پیداست، نویسنده با لفاظی عباراتی
مصنوع می نویسد و علاوه بر استفاده از سجع و به کار بردن اشعار و شواهد
عربی و فارسی و آیات قرآنی و احادیث و اصطلاحات علمی و لغات مهجور و
استعارات و تشبیهات مختلف، کلام خود را به شیوه ای مصنوع با پیرایه ای و
ظرایف ادبی و صنایع لفظی می آراید و البته مراد از این صنایع "تفننهایی است
که در الفاظ و عبارات می شود و همین تنوعهاست که کلام را در واقع از صورت
نثر بیرون می آورد و به جانب شعر که محل هنرنمایی گوینده است، متمایل می
سازد. بنابراین اتخاذ چنین شیوه ای در نگارش از آن جهت که نویسنده زحمت
اظهار مهارت و بیان تخیلات شعری را به خود می دهد، قابل توجه است و از این
جهت که نگارنده مطالب ساده خود را در لباس عبارات متکلف می پوشاند و به جای
توجه به مقصود اصلی، به مقاصد فرعی می پردازد، کار او به منزله نقض غرض در
امر نویسندگی و مانع ایراد آزادانه معانی تلقی می شود. بعلاوه در شیوه نثر
متکلف یا فنی، نویسنده ناگریز است خود را به دامان زبان عربی بیفکند، زیرا
زبان فارسی تاب تحمل ایراد صنایع گوناگون خصوصاً استعمال سجع و جناس و
ترصیع و ممائله و این گونه صنعتهای لفظی را بیش از اندازه ندارد و به همین
جهت مبالغه در این روش،باعث راه یافتن تعداد فراوانی از لغتهای غیر لازم
عربی به زبان پارسی است".
کتابهایی نظیر مقامات حمیدی تألیف قاضی حمیدالدین بلخی، مرزبان نامه ترجمه
و تحریر سعدالدین وراوینی (اوائل قرن هفتم)،التوسل الی الترسل تألیف
بهاءالدین محمد بغدادی (اواخر قرن ششم)، تاریخ وصاف نوشته شرف الدین
عبدالله شیرازی ملقب به وصاف الخصره (قرن هشتم)، دره نادره تألیف میرزا
مهدی خان استرآبادی (قرن دوازدهم) نمونه هایی اعلا از نثر متکلف یا فنی است.
نثر فنی نثری است که می خواهد به شعر نزدیک شود و به این جهت هم از نظر
زبان و هم از نظر فکر و هم از نظر ویژگی های ادبی نمی توان آن را نثر دانست
بلکه نثری است شعروار که دارای زبان تصویری و سرشار از آرایه های ادبی است.
آغازگر این سبک نصرالله منشی است. در این نوع نثر از آیات و احادیث و ضرب
المثل های عربی زیاد استفاده می شود و توصیف بر خبر برتری دارد. شعر و نثر
با هم آمیخته می شود. کلیله و دمنه نمونه ای از این نوع نثر است.
نثر مصنوع و متکلف نثری است که لبریز از تکلف و کاربرد آرایه های ادبی است
به نحوی که گاه معنا تحت تاثیر لفظ قرار می گیرد. تاریخ جهان گشای جوینی،
مقامات حمیدی و حبیب السیر خواندمیر نمونه هایی از این نوع نثر هستند.
نثر شکسته یا نگارش به شیوه زبان محاوره
نثر شکسته آن است که نوشتار به زبان محاوره و گفتگوی معمولی مردم کوچه و
بازار نگاشته می شود و همچنان که کلمات در زبان محاوره عامه مردم مخفف می
گردد و برخی از واژه ها در قیاس با صورت مکتوب آنها شکسته می شود در نگارش
این نوع نثر که در دوره معاصر بیشتر در داستان نویسی یا نوشتن موضوعات
طنزآمیز به کار می رود نویسنده برای نشان دادن چهره طبیعی و واقعی قهرمانان
داستانهای خود که غالباً از میان طبقات عامی و عادی اجتماع انتخاب شوند،
عین الفاظ، تعبیرات و تکیه کلامهایشان را به لهجه عامیانه در آثار خود می
آورد. مبتکر این نوع از نثر در ادبیات معاصر مرحوم علامه علی اکبر دهخدا
است که برای اولین بار در مقالات فکاهی و انتقادی خود با عنوان چرند و پرند
و به امضای "دخو" در روزنامه صوراسرافیل از تعبیرات عامیانه و واژه های
تخفیف یافته و شکسته سود می جوید.
سید محمدعلی جمالزاده و صادق هدایت و جلال آل احمد نیز از جمله اولین
نویسندگانی هستند که اسلوب محاوره و نثر شکسته را در نثر داستانی فارسی
معاصر متداول می کنند و پس از آن گروهی دیگر از نویسندگان آثار خود را به
نثر شکسته می نویسند.
دوره های نثر فارسی :
1- نثر مرسل (معادل سبک خراسانی) قرن سوم و چهارم و نیمه قرن پنجم
2- نثر بینابین، اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم.
3- نثر فنی، در قرن ششم.
4- نثر مصنوع یا صنعتی و نثر ساده در قرن هفتم
5- نثر صنعتی و نثر ساده در قرن هشتم
6- نثر ساده در قرن نهم تا اوایل قرن دهم.
7- نثر ساده معیوب، از قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم.
8- نثر قائم مقام و تجدید حیات(نثر دوره قاجار) این نثر ساده و خوب است.
9- نثر مردمی دوره مشروطه (نثر روزنامه).
10- نثر جدید (نثر رمان و نثر دانشگاهی )
در دوره مشروطه نویسندگان از تکلف، دوری و اصل ساده نویسی و حفظ اصالت معنی
را رعایت می کنند. نوشته های میرزا فتحعلی آخوندزاده و طالبوف و حاج زین
العابدین مراغه ای نمونه ای از این نوع نثر است.
